Óli Björn Kárason alþingismaður:
Í upphafi Covid-faraldursins var ég ekki í hópi þeirra sem voru háværir í opinberri gagnrýni á stjórnvöld vegna þeirra takmarkana á borgaralegum réttindum sem gripið var til í baráttunni við veiru sem læknavísindin höfðu litla þekkingu á. Ég tók stöðu með heilbrigðisyfirvöldum og hélt því m.a. fram 18. mars á síðasta ári að fumlaus og skipulögð viðbrögð kæmu okkur í gegnum hættuna. Verkefnið væri að hægja á útbreiðslu og „tryggja eins og hægt er að heilbrigðiskerfið ráði við að veita nauðsynlega – oft lífsnauðsynlega þjónustu“ og vernda „þá sem eru viðkvæmastir og í mestri hættu“. Í varnarbaráttunni yrðu stjórnvöld, með skýrum og ótvíræðum hætti, „að standa þétt við bakið á öflugu starfsfólki heilbrigðiskerfisins, fjárhagslega sem andlega“. Stjórnmálamenn ættu ekki að troða sér upp á sviðið en einbeita sér að efnahagslegum aðgerðum til að lágmarka skaðann fyrir íslensk fyrirtæki og heimili.
Sem sagt: Ég taldi það réttlætanlegt og nauðsynlegt, þegar óþekktur ógnvaldur herjar á þjóð, að stjórnvöld grípi til ráðstafana til að verja líf og heilsu almennings, jafnvel þótt frelsi einstaklinga sé skert tímabundið. Þessi afstaða er byggð á sannfæringu um að ein af grunnskyldum ríkisvaldsins sé að bregðast við þegar samfélaginu er ógnað, enda sé farið eftir meginreglum réttarríkisins og stjórnarskrár.
Svigrúm ekki nýtt
Í mörgu hefur okkur Íslendingum tekist vel upp í baráttunni við veiruna. Hægt og bítandi hefur þekkingin og skilningurinn á ógninni aukist. Með hörðum sóttvarnaaðgerðum var myndað svigrúm til að undirbúa helstu stofnanir samfélagsins til að taka þátt í vörninni og ekki síst styrkja innviði heilbrigðiskerfsins til að takast á við vágestinn. Með því yrði hægt að skipuleggja baráttuna án þess að ganga með freklegum hætti á borgaraleg réttindi. Skýrar vísbendingar eru um að svigrúmið hafi ekki verið nýtt.
Rúmlega tuttugu mánuðir eru frá því að óvissustigi var lýst yfir vegna kórónuveirunnar hér á landi. Á þessum mánuðum hefur, líkt og í flestum frjálsum samfélögum Vesturlanda, myndast eitrað andrúmsloft óttans. Líkt og ég benti á í grein fyrir réttu ári (og sótti í smiðju Sumptions lávarðar og fyrrverandi dómara við hæstarétt Bretlands) er óttinn öflugasta verkfæri þeirra sem virða frelsi borgaranna lítils. „Forræðishyggjan nærist á ótta. Í skugga óttans sé þess krafist að stjórnvöld grípi til aðgerða, sem sumar geta verið gagnlegar en aðrar skaðlegar í viðleitni allra til að verja líf og heilsu.“
Frelsið verður fórnarlamb
Og eins og oftast verður frelsið fyrsta fórnarlamb óttans og um leið hverfur umburðarlyndi gagnvart ólíkum skoðunum. Gagnrýnin umræða um aðgerðir stjórnvalda á erfitt uppdráttar. Leikir sem lærðir veigra sér við að spyrna við fótum og spyrja alvarlegra en nauðsynlegra spurninga þar sem óskað er eftir rökstuðningi fyrir hvers vegna frelsi einstaklinga er takmarkað og hvort of langt sé gengið. Þeim er mætt af fullkominni hörku og á stundum með svívirðingum. Þar ganga því miður læknar, sem fá útrás fyrir hégóma í sviðsljósi fjölmiðla, hart fram. Til að magna ótta almennings er grafið skipulega undan trausti á heilbrigðiskerfið, sem þrátt fyrir allt er eitt það besta í heimi, þar sem framúrskarandi starfsfólk vinnur afrek á hverjum degi, sem hvorki fjölmiðlar né samfélagsmiðlar hafa áhuga á.
Flest erum við fús til að færa fórnir og sætta okkur við að búa við skert athafnafrelsi í ákveðinn tíma til að vinna bug á hættulegri veiru. Við viljum sýna árvekni og ábyrgð gagnvart samferðafólki, ekki vegna þess að stjórnvöld þvingi okkur til þess heldur vegna borgaralegrar skyldu sem fylgir því að búa í frjálsu samfélagi.
Illa staðið undir kröfum
Það versta sem frjáls einstaklingur gerir er að hlýða athugasemdalaust og án gagnrýni fyrirmælum stjórnvalda sem með einum eða öðrum hætti takmarka borgaleg réttindi, jafnvel þótt fyrirmælin séu til að verja almannaheill. Án aðhalds og gagnrýni verður til ríkisstjórn reglugerða og tilskipana.
Við skulum viðurkenna nauðsyn þess að stjórnvöld geti gripið til aðgerða í sóttvörnum til að verja almenning á hættutímum. Um leið verðum við að gera ákveðnar kröfur til stjórnvalda og heilbrigðisyfirvalda: Að þau viðmið sem stuðst er við séu skýr, öllum ljós og taki mið af breyttum aðstæðum (s.s. bólusetningu) og betri þekkingu. Að gætt sé samkvæmni í yfirlýsingum og upplýsingum. Að yfirvöld heilbrigðismála nýti svigrúm til að auka viðnámsþrótt mikilvægustu stofnana. Að hægt sé treysta því að aldrei sé gengið lengra en þörf er á – að meðalhófið ráði alltaf för, að stjórnvöld virði grunnréttindi borgaranna og starfi innan þeirra valdmarka sem þeim eru mörkuð. Að ekki sé kynt undir ótta til að réttlæta skerðingu á borgaralegum réttindum. Að málefnalegum athugasemdum og gagnrýni sé ekki mætt af hroka þeirra sem telja sig umboðsmenn valdsins og þekkingarinnar. Að spurningum sé svarað.
Stjórnvöld hafa því miður uppfyllt þessar kröfur illa á síðustu tuttugu mánuðum. Líklegast er ekki við aðra að sakast en okkur sjálf, sem hlýðum tilskipunum gagnrýnislaust. Og þess vegna á frelsið í vök að verjast. Að vera frjáls borgari verður aðeins óljós minning.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 17. nóvember 2021.
