Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Hafi sagan kennt okkur eitthvað þá eru það þessi einföldu sannindi: Frelsi þrífst ekki án frjálsra og opinna skoðanaskipta. En þrátt fyrir þennan lærdóm virðast borgarar lýðræðisríkja ekki alltaf skynja þegar frelsinu er ógnað. Kannski er það vegna þess að ógnvaldurinn skiptir stöðugt um andlit, breytir aðferðum og orðanotkun. Kannski er sinnuleysið afleiðing velmegunar. Ef til vill kemur óttinn við afleiðingar í veg fyrir að tekið sé til máls.
David Green, forstöðumaður Civitas-hugveitunnar í Bretlandi og dálkahöfundur The Spectator, heldur því fram að ný tegund stjórnmála sé að festa rætur; „réttlát ógnun“ [righteous intimidation] – þar sem samfélögum er skipt í fórnarlömb og kúgara. Í nýlegum pistli bendir hann á að „réttlát ógnun“ sé fyrsti kostur margra baráttumanna fyrir þjóðfélagsbreytingum. Baráttumenn fyrir róttækum aðgerðum í loftslagsmálum reyna að koma í veg fyrir útgáfu dagblaða sem eru þeim ekki að skapi. Undir yfirskini réttlætis og baráttu gegn ógeðfelldri kynþáttahyggju og rasisma eru minnismerki rifin niður. Skoðanir sem ekki eru þóknanlegar eru bældar niður og Twitter er nýttur til að bola einstaklingum úr starfi.
Frelsið krefst mikils
Á síðustu árum hafa sjálfsmyndastjórnmál orðið stöðugt áhrifameiri. Í stað almennrar hugmyndafræði, s.s. um réttindi einstaklinga, hlutverk ríkisins og stjórnskipan, byggjast stjórnmál sjálfsmynda á þjóðfélagsstöðu, kynþætti, kynhneigð, trúarbrögðum o.s.frv. Það er úr jarðvegi sjálfsmyndastjórnmála sem „réttmæt ógnun“ er sprottin. Og í mörgu er það kaldhæðnislegt að Donald Trump Bandaríkjaforseti hafi lagt mikið af mörkum til að gera jarðveginn frjórri en nokkru sinni fyrir hugmyndir og baráttuaðferðir af því tagi.
Frelsi krefst mikils af borgurunum. Sjálfsmyndastjórnmál mynda hins vegar farveg fyrir kröfur á samborgarana. Ýta undir trúna á að samfélagið skuli skipulagt af hinum réttsýnu. Til að ná markmiðinu er nauðsynlegt að pólitísk hollusta byggist á gremju, kvörtunum og dylgjum í garð annarra. Þeir sem ekki taka undir eru skilgreindir sem fjandmenn og kúgarar sem verði að þagga niður í. Að hver og einn leiti að innri styrkleika til að lifa farsælu lífi er fyrirlitlegt.
Sjálfsmyndastjórnmál ganga á hólm við frjáls og opin samfélög sem umbera ekki aðeins ólík sjónarmið og skoðanir heldur hvetja til rökræðna – mynda öflugt skjól fyrir dýnamíska umræðu og skoðanaskipti, ekki síst í háskólum og fjölmiðlum. Í áðurnefndri grein segir David Green að réttlæti sé ein meginstoð frjáls samfélags þar sem leitast er við að leiðrétta óréttlæti öllum til hagsbóta. Hann telur að stjórnmál „réttlátrar ógnunar“ séu ósamrýmanleg frjálsu samfélagi þar sem við reynum að læra hvert af öðru með beinum skoðanaskiptum.
Efasemdir og spurningar
Sú hætta er raunveruleg að undir ógn sjálfsmyndastjórnmála verði hætt að spyrja spurninga, leita nýrra lausna. Þegar allt kapp er lagt á að þagga niður gagnrýni eru spurningar ekki aðeins óþarfar heldur beinlínis hættulegar. Það er ekkert rúm fyrir efasemdir og engin nauðsyn á því að leita nýrra leiða við úrlausn verkefna. Samkeppni hugmynda er ógn en ekki mikilvæg leið til að virkja krafta mannshugans.
Við þurfum ekki að leita út fyrir landsteinana til að finna dæmin.
Ábendingum og gagnrýni virts íslensks prófessors við læknadeild Harvard-háskóla var mætt með hroka, yfirlæti og hreinum dónaskap. Spurningar og ólík sjónarmið eru eitur í beinum hinna „réttlátu“ sem hafa höndlað sannleikann í eitt skipti fyrir öll.
Alvarlegum efasemdum um hvort stjórnvöld hafi heimild að lögum til að hefta athafnafrelsi og samfélagslegt samneyti til lengri tíma í nafni sóttvarna er mætt með tómlæti af fræðaheimi lögfræðinga. Engu er líkara en þeir sem ættu að leiða gagnrýna umræðu um stjórnskipan landsins og lagalegar forsendur fyrir ákvörðunum stjórnvalda á hverjum tíma forðist að taka til máls.
Ég óttast að háskólasamfélagið, sem á að vera griðastaður frjálsrar umræðu og ólíkra skoðana, sé hægt og bítandi að breytast í einskonar kirkjudeild pólitísks rétttrúnaðar. Ekki aðeins hér á landi heldur ekki síður í öðrum lýðræðislöndum. Í bandarískum háskólum eru fræðimenn flæmdir úr starfi og komið er í veg fyrir að gestafyrirlesarar með skoðanir sem ekki eru þóknanlegar geti tekið til máls. Verið er að hneppa háskóla í spennitreyju rétthugsunar. Frjó hugsun og frjáls vísindastarfsemi eru fórnarlömbin. Samfélagið allt ber skaðann.
Hlekkir ógnunar
Stjórnmál „réttlátrar ógnunar“ eru þegar grannt er skoðað annað andlit stjórnlyndis – verkfæri til að umbylta skipulagi lýðræðisríkja sem tókst ekki undir gunnfána sósíalismans. Þetta er hugmyndafræði átaka, þar sem reka skal fleyg milli borgaranna, milli stétta, kynslóða, trúarbragða, kynþátta, kynja, atvinnurekenda og launafólks. Stjórnlyndi breytist ekki þótt það sé klætt í nýjan búning.
Réttarríkið, þar sem allir eru jafnir fyrir lögum, er sett til hliðar í hugarheimi „réttlátrar ógnunar“. Því er hafnað að frelsi einstaklingsins og réttindi séu algild og óumbreytanleg. Allt er háð aðstæðum og tíðaranda.
Að halda því fram að uppspretta valdsins sé hjá borgurum er talin hættuleg hugmynd sem grefur undan stjórnlyndi og markmiðum sjálfsmyndastjórnmála. Þess vegna er öllum slíkum hugmyndum, innan háskóla, í fjölmiðlum, stjórnmálum og samfélagsumræðu, mætt af fullri hörku. Andrúmsloft opinberrar umræðu er eitrað og gagnrýnin umræða kafnar hægt en örugglega þar sem einstaklingar, fræðimenn sem aðrir, forðast að taka til máls.
Sú hætta er raunveruleg að frjálsir borgarar vakni einn daginn í hlekkjum „réttlátrar ógnunar“.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 9. september 2020.
