Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Í fyrstu grein laga um lífeyrissjóði segir meðal annars:
„Skyldutrygging lífeyrisréttinda felur í sér skyldu til aðildar að lífeyrissjóði og til greiðslu iðgjalds til lífeyrissjóðs og eftir atvikum til annarra aðila samkvæmt samningi um viðbótartryggingavernd.
Öllum launamönnum og þeim sem stunda atvinnurekstur eða sjálfstæða starfsemi er rétt og skylt að tryggja sér lífeyrisréttindi með aðild að lífeyrissjóði frá og með 16 ára til 70 ára aldurs.“
Í samþykktum Lífeyrissjóðs verzlunarmanna [LV] segir að hlutverk sjóðsins sé að „tryggja sjóðfélögum, eftirlifandi mökum þeirra og börnum lífeyri“. Sjóðurinn „leggur sérstaka áherslu á ellilífeyristryggingar og áskilur sér heimild til að verja þau réttindi umfram önnur“.
Í viðamikilli ársskýrslu 2019 er vikið að stjórnarháttayfirlýsingu LV. Þar kemur fram að sjóðurinn sé langtímafjárfestir sem ávaxti fjármuni sjóðfélaga með það að markmiði að ná sem bestri ávöxtun að teknu tilliti til áhættu. Stjórnarmenn og starfsmenn eiga að „taka ákvarðanir í samræmi við gildandi lög og reglur og sannfæringu sína með þeim hætti að hagsmuna sjóðfélaga sé sem best gætt og að ákvörðunin styðji við tilgang og starfsemi sjóðsins“. Þeir mega ekki „gera neinar þær ráðstafanir sem bersýnilega eru til þess fallnar að afla ákveðnum sjóðfélögum, félögum eða öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna umfram aðra eða á kostnað sjóðsins“. Stjórnarmenn skulu taka „sjálfstæðar ákvarðanir í hverju máli fyrir sig“.
Og hafi einhver gleymt eða vilji ekki muna þá segir einnig:
„Stjórnarmaður er ekki bundinn af fyrirmælum þeirra sem tilnefna hann til setu í stjórn sjóðsins.“
Mér finnst skynsamlegt að rifja upp lög, samþykkt og reglur sem lífeyrissjóðir almennt, og Lífeyrissjóður verzlunarmanna sérstaklega, starfa eftir. Tilefnið er opinberar yfirlýsingar sem augljóslega ganga gegn lögum, reglum og grafa undan trausti á lífeyrissjóðunum og þar með hagsmunum alls launafólks.
Farvegur sparnaðar – uppspretta fjármagns
Okkur Íslendingum hefur tekist það sem fáum öðrum þjóðum hefur auðnast; að byggja upp lífeyriskerfi sem launafólk hefur getað treyst á. Styrkleiki lífeyriskerfisins er einn mikilvægasti hornsteinn efnahagslegrar velferðar þjóðarinnar. Hrein eign lífeyrissjóðanna í lok síðasta árs nam tæpum fimm þúsund milljörðum króna. Samkvæmt nýlegri úttekt OECD nemur lífeyrissparnaður á vegum lífeyrissjóðanna (samtrygging og séreign) um 167% af vergri landsframleiðslu og um 177% að meðtöldum sparnaði á vegum innlendra og erlendra vörsluaðila séreignasparnaðar. Aðeins í Danmörku og Hollandi er lífeyrissparnaðurinn meiri.
En þótt lífeyriskerfið sé sterkt og í flestu til fyrirmyndar er ekki þar með sagt að starfsemi og skipulag lífeyrissjóðanna sé yfir gagnrýni hafið.
Lífeyrissjóðirnir eru mikilvægasti farvegur sparnaðar hér á landi og þar með uppspretta fjármagns, jafnt fyrir atvinnulífið og launafólk, hvort heldur er láns- eða áhættufjármagn. Í krafti gríðarlegs fjármagns hafa lífeyrissjóðirnir komist í ráðandi stöðu í íslensku atvinnulífi. Þannig hefur orðið til valdasamþjöppun í viðskiptalífinu, sem er vandmeðfarin og gerir enn ríkari kröfur til stjórnarmanna lífeyrissjóðanna um sjálfstæði og að aðeins hagsmunir skjólstæðinga þeirra ráði för. Launafólk verður að geta treyst því að stjórnarmenn falli aldrei í þá freistni að nýta fjárhagslegan styrk lífeyrissjóðanna til að tryggja sérhagsmuni eða vinna að framgangi sjónarmiða sem hafa ekkert með hag sjóðsfélaga að gera.
Reynt að rjúfa samstarf
Herskáar yfirlýsingar síðustu daga gefa tilefni til að hafa verulegar áhyggjur af því að unnið sé markvisst að því að innleiða önnur vinnubrögð, þar sem heildarhagsmunir sjóðsfélaga ráða ekki för, heldur hugmyndafræði fárra og sérhagsmunir enn færri.
Lífeyrissjóðir á almennum vinnumarkaði eru samstarfsverkefni launafólks og atvinnurekenda. Markmið hefur verið skýrt; að tryggja launafólki lífeyri eftir að góðri starfsævi lýkur en um leið veita sameiginlega tryggingavernd vegna örorku eða veikinda. Ekki verður hins vegar annað séð en að áhrifafólk innan verkalýðshreyfingarinnar vilji rjúfa þetta samstarf. (Rétt er að hafa í huga að samstarfið byggist m.a. á því að launagreiðendur (atvinnurekendur) greiða mótframlag í lífeyrissjóðina á móti launafólki. Á síðasta ári námu t.d. iðgjöld í LV tæpum 36,5 milljörðum króna, þar af greiddu sjóðsfélagar tæpa 10 milljarða en launagreiðendur liðlega 26,5 milljarða.)
Ég er einn þeirra sem hafa talað fyrir því að auka áhrif sjóðsfélaga á rekstur og stefnu lífeyrissjóðanna. Þar hef ég sótt í smiðju dr. Péturs heitins Blöndals. En það skal játað að tilraunir til að hafa óeðlileg áhrif á stjórnarmenn lífeyrissjóðanna gefa tilefni til endurmats.
Eitt er að leggja drög að því að gera sjóðsfélögum kleift að móta stefnu lífeyrissjóðanna og annað að innleiða valfrelsi í lífeyrismálum – gera launafólki mögulegt að greiða atkvæði með því að velja sjálft eigin lífeyrissjóð í stað þess að vera bundið á þann bás sem forystumenn verkalýðshreyfingarinnar og atvinnulífsins ákveða og semja um.
Atburðir síðustu daga hafa rennt styrkari stoðum undir þá skoðun að nauðsynlegt sé að auka valfrelsi í lífeyrismálum, ekki aðeins með því að leysa launafólk undan forræði forystumanna vinnumarkaðarins, heldur ekki síður að auka möguleika þess til að nýta séreignasparnað sinn til að byggja upp eigin lífeyrissjóð, m.a. með milliliðalausri fjárfestingu í atvinnulífinu.
Launafólk ber kostnaðinn
Eitt stærsta og þjóðhagslega mikilvægasta fyrirtæki landsins berst fyrir lífi sínu. Icelandair þarf ekki aðeins að ná samningum við starfsmenn og lánardrottna til að tryggja framtíð félagsins heldur einnig sækja aukið áhættufé frá fjárfestum. Lífeyrissjóður verzlunarmanna er einn stærsti hluthafinn með um 11,8% hlutafjár (miðað við síðustu áramót). Bókfært verðmæti eignarhlutarins er um 4,9 milljarðar.
Eðli máls samkvæmt leita stjórnendur eftir nýju hlutafé, ekki síst frá núverandi eigendum. Hvort það er skynsamlegt fyrir LV að taka þátt í hlutafjáraukningunni hef ég engar forsendur til að meta. Allir vita að fjárfesting í flugrekstri er áhættusöm, en LV, líkt og aðrir hluthafar, hefur notið ágætrar ávöxtunar af eignarhlut sínum í Icelandair á undanförnum árum.
Samkvæmt lögum og reglum er það stjórn LV sem tekur ákvörðun um hvort rétt sé að taka þátt í að byggja upp þjóðhagslega mikilvægt fyrirtæki eða ekki. Stjórnarmenn LV, líkt og stjórnarmenn allra annarra lífeyrissjóða, verða að hafa burði til þess að taka sjálfstæða ákvörðun og byggja aðeins á faglegum sjónarmiðum með hagsmuni sjóðsfélaga að leiðarljósi. Verði látið undan þrýstingi eða háværum og ofsafengnum yfirlýsingum glatast traustið sem nauðsynlegt er að stjórnir lífeyrissjóða njóti.
Og eitt er víst: Það verður launafólk sem ber kostnaðinn, ekki hinir háværu.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 22. júlí 2020.
