Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Ég vona að sálarangist stjórnarandstöðunnar sé að baki. Hrakspár um alvarlegan efnahagssamdrátt hafa að minnsta kosti ekki gengið eftir. Brúnin á þingmönnum ætti því að vera nokkuð léttari þegar þing kemur stuttlega saman í lok mánaðarins en hún var undir lok þinghalds í vor.
Þingmenn stjórnarandstöðunnar voru fremur þungir í lund mestan hluta síðasta vetrar. Og ekki léttist geð þeirra þegar ákveðið var í ljósi breyttra aðstæðna í efnahagsmálum að endurskoða fjármálastefnuna. Í gegnum þoku svartsýni var mörgum lífsins ómögulegt að viðurkenna að skynsamlegt væri, vegna verri aðstæðna í efnahagslífinu, að auka svigrúm hins opinbera og létta þar með undir með heimilum og fyrirtækjum. Engu var líkara en að stefna ríkisstjórnarinnar að ýta undir hagkerfið, í stað þess að kreppa að því með óbreyttri fjármálastefnu, tætti sundur viðkvæmt sálarlíf sumra stjórnarandstæðinga.
Flestum var ljóst í upphafi árs að umskipti væru fram undan í efnahagslífinu. Í stað mikils hagvaxtar yrði tímabundinn samdráttur. Orsök samdráttar er ekki að finna í ákvörðunum sem teknar hafa verið á vettvangi opinberra fjármála. Gjaldþrot WOW vó þar þyngst en loðnubrestur var ekki til að létta róðurinn. Við þessum breyttu aðstæðum var brugðist með breytingum á fjármálastefnu.
Samhengi skatta og ráðstöfunartekna
Aðilar vinnumarkaðarins báru gæfu til að taka höndum saman með nýjum kjarasamningum og þar lagði ríkisstjórnin þung lóð á vogaskálarnar. Fyrir hægrimenn var það sérstakt gleðiefni að skynja hverju þung áhersla var lögð á lækkun skatta, ekki síst á þá sem lægstu tekjurnar hafa.
Stuðningur við stefnu Sjálfstæðisflokksins um að hófsemdar skuli gætt í skattheimtu opinberra aðila hefur aukist og skilningur á samhengi skattheimtu og ráðstöfunartekna launafólks náð að festa rætur. Sterkur hagvöxtur á undanförnum árum hefur byggt undir hærri laun og gefið færi á að lækka opinberar álögur. Almenn vörugjöld voru felld niður (áralöng barátta Sjálfstæðisflokksins skilaði árangri), milliþrep í tekjuskatti var fellt niður og tryggingagjald lækkað í nokkrum skrefum. Hækkun launa, lækkun skatta og stöðugleiki hafa skilað launafólki bættum lífskjörum. Ráðstöfunartekjur allra aldurshópa hafa hækkað á undanförnum árum – mest hjá eldri borgurum en þeir yngstu hafa einnig notið verulegra bættra kjara, eins og sést á meðfylgjandi súluritum.
Á liðnu ári hækkuðu meðal atvinnutekjur um 5,5%. Kaupmáttur launa í júní síðastliðnum var liðlega 32% meiri en að meðaltali árið 2013. Þrátt fyrir mikinn og góðan hagvöxt og verulega hækkun launa hefur tekist að tryggja ágætan stöðugleika frá árinu 2013. Ólíkt því sem oft hefur gerst hefur verðbólgan ekki étið upp launahækkanir og skattmann ekki rifið til sín allar launahækkanir. Að meðaltali var verðbólga um 2,3% á ári á sex árum til 2018. Á mælikvarða neysluverðs var verðhjöðnun í júlí síðastliðnum en verðbólga síðustu 12 mánuði er 3,1%. Miðað við hækkun vísitölunnar síðustu þrjá mánuði er verðbólgan hins vegar rétt um 1,6%. Verðstöðugleiki hefur ekki aðeins tryggt að launafólk hafi notið launahækkana heldur einnig búið til jarðveg fyrir lægri vexti. Fátt kemur heimilum og fyrirtækjum betur en lækkun vaxta.
Séreignastefnan styrkist
Árangursrík efnahagsstjórn, ekki síst festa í ríkisfjármálum, birtist með ýmsum hætti – ekki aðeins í hækkun ráðstöfunartekna allra aldurshópa. Styrkari stoðum hefur verið skotið undir séreignastefnuna. Nýjar tölur Íbúðalánasjóðs sýna þetta svart á hvítu. Árið 2009 voru fyrstu íbúðakaup um 7,5% allra íbúðakaupa en á öðrum ársfjórðungi þessa árs var hlutfallið komið í tæp 28%, og hefur aldrei verið hærra frá því að mælingar hófust árið 2008. Í nýrri skýrslu sjóðsins um fasteignamarkaðinn kemur fram að vaxandi hlutfall fyrstu íbúðakaupenda á meðan fjöldi kaupsamninga hefur lítið breyst gefi til kynna að auðveldara sé að safna fyrir íbúð en áður. Bent er á að svo virðist sem kaupmáttaraukning, lækkun vaxta og aðgerðir ríkisins til stuðnings fyrstu kaupendum hafi vegið þyngra en mikil hækkun fasteignaverðs.
Þessi ályktun sérfræðinga Íbúðalánasjóðs er örugglega rétt. Árið 2014 beitti Bjarni Benediktsson sér fyrir því sem fjármálaráðherra að heimila launafólki að nýta séreignasparnað skattfrjálst til íbúðarkaupa og greiðslu íbúðaskulda. Alls hafa um 56 milljarðar króna runnið til öflunar húsnæðis með samþættingu skattalækkunar og séreignarstefnu. Um 23 þúsund einstaklingar hafa að jafnaði nýtt sér þessa heimild í hverjum mánuði. Kjarninn í stefnu Sjálfstæðisflokksins er að stuðla að eignamyndun launafólks, ekki síst í íbúðarhúsnæði.
Það er ekki aðeins að sífellt fleiri geti keypt sína fyrstu íbúð heldur hefur íslenskum heimilum tekist að umbylta eigin efnahagsreikningi á síðustu árum. Þau eru betur í stakk búin til að takast á við efnahagsleg áföll. Eigið fé, að frátöldum lífeyrisréttindum, er um 157% af landsframleiðslu. Staðan er miklu sterkari en í öðrum Norðurlandaríkjum. Skuldir heimila sem hlutfall af landsframleiðslu eru 75% hér en um 105% að meðaltali annars staðar á Norðurlöndunum. Sem hlutfall af ráðstöfunartekjum eru skuldirnar einnig lægri hér, eða tæplega 150% á móti liðlega 200%.
Sama á við um fyrirtækin og heimilin. Þeim hefur tekist að styrkja efnahag sinn.
„… engin stórkostleg krísa“
Efnahagsleg velgengni okkar Íslendinga á síðustu árum, eftir miklar hremmingar í kjölfar falls fjármálakerfisins, er ekki tilviljun. Auðvitað hefur margt lagst með okkur en mestu hefur skipt að við höfum náð að nýta tækifærin með skynsamlegum hætti. Styrk stjórn ríkisfjármála og algjör umskipti er varðar skuldir ríkisins hafa lagt grunninn. (Þannig er vaxtakostnaður ríkisins sem hlutfall af landsframleiðslu um 1% en var fimm sinnum hærri fyrir áratug.) Erlend staða þjóðarbúsins hefur aldrei verið betri.
Ásdís Kristjánsdóttir, hagfræðingur Samtaka atvinnulífsins, benti á í samtali við Morgunblaðið síðasta laugardag að þótt hagkerfið væri „að sigla í gegnum lægð er ljóst að það er engin stórkostleg krísa fram undan, sem betur fer“:
„Það var dregin upp mjög dökk mynd á fyrstu mánuðum ársins þegar fyrstu merki komu fram þess efnis að uppsveiflunni væri lokið og niðursveifla fram undan samfara falli WOW air. Sú mynd virðist ekki vera að raungerast. Ólíkt því sem við erum að sjá í Evrópu, þar sem stýrivextir eru neikvæðir og skuldir hins opinbera hjá mörgum ríkjum hærri í dag en fyrir síðustu efnahagskreppu 2008, þá hefur Seðlabanki Íslands og íslensk stjórnvöld talsvert svigrúm til að bregðast við og styðja við hagkerfið þannig að niðursveiflan verði mildari en ella.“
Staða þjóðarbúsins – heimilanna, fyrirtækjanna og hins opinbera – er í flestu sterk og það er vel undir það búið að takast á við tímabundinn samdrátt. En það mun reyna á Seðlabankann og það mun reyna á ríkissjóð. Krónan er stöðug og verðbólguvæntingar í takt við markmið Seðlabankans. Það gefur bankanum tækifæri til að halda áfram að lækka vexti. Staða ríkissjóðs er sterk, sem gefur ekki aðeins mögulegt að hrinda í framkvæmd þeim skattalækkunum sem þegar hefur verið lofað, heldur stíga stærri skref. Þrýstingur á sveitarfélögin að endurskoða skatta- og gjaldastefnu sína mun síðan aukast, ekki aðeins útsvar heldur ekki síður fasteignagjöld.
Helsta ógn sem blasir við er staða efnahagsmála í öðrum löndum. Evrópusambandið berst við erfiðleika – efnahagslega og pólitíska. Brexit er áskorun fyrir okkur Íslendinga en þar hefur Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra þegar unnið heimavinnuna. Viðskiptadeilur Kína og Bandaríkjanna geta valdið okkur eins og öðrum þjóðum erfiðleikum.
Á stundum, ekki síst þegar vel árar, gleymist hve við Íslendingar erum háðir öðrum þjóðum. Greiður aðgangur að erlendum mörkuðum er okkur lífsnauðsynlegur – er forsenda einhverra bestu lífskjara í heiminum. Einmitt þess vegna eigum við að sameinast um að fjölga tækifærum með opnum samskiptum og viðskiptum við aðrar þjóðir, en ekki fækka þeim. Í alþjóðlegum samskiptum skiptir mestu að vera sjálfum sér samkvæmur. Um það verður kannski lítillega rætt þegar þing kemur saman í nokkra daga í lok mánaðarins.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 14. ágúst 2019.