Óli Björn Kárason alþingismaður:
Freistingin er greinilega of mikil. Ef hægt er að fella pólitískar keilur verður það léttvægt í hugum sumra hvort um leið sé grafið undan íslenskum dómstólum. Í stað yfirvegaðrar umræðu um hvort og hvaða áhrif dómur Mannréttindadómstóls Evrópu [MDE] í Landsréttarmálinu svokallaða, hefur á skipan dómstóla hér á landi, er farið í pólitískar skotgrafir. Þetta er miður og gengur gegn hagsmunum íslensks almennings og veikir þær undirstöður sem réttarkerfið byggir á. Sé uppi réttaróvissa verður henni ekki eytt í skotgröfum.
Daginn eftir að niðurstaða MDE var kynnt ákvað Sigríður Andersen dómsmálaráðherra að stíga til hliðar. Með því vildi hún skapa vinnufrið svo hægt sé að taka nauðsynlegar ákvarðanir innan dómsmálaráðuneytisins án þess að persóna hennar hefði þar truflandi áhrif. Í samtali við mbl.is sagði Sigríður að ákvörðun um að láta af embætti tæki mið af hinum pólitíska veruleika, en ekki þeim lögfræðilega:
„Þetta er hinn pólitíski veruleiki. Ég ann dómstólunum of mikið til þess að láta það gerast að menn kunni að hengja sig á það að ég hafi haft aðkomu að þeim ákvörðunum sem þar verða teknar.“
Ákvörðun Sigríðar var skynsamleg og merki um styrk hennar sem stjórnmálamanns. Niðurstaða meirihluta MDE beinist ekki aðeins að stjórnsýslu Sigríðar Andersen heldur er hún einnig gagnrýni á Alþingi og Hæstarétt Íslands. Lukkuriddararnir hafa hins vegar haldið áfram að grafa sínar skotgrafir.
Ögmundur Jónasson, fyrrverandi dómsmálaráðherra og þingmaður VG, hefur áhyggjur af því hvernig brugðist er við niðurstöðu Mannréttindadómstólsins, sem var klofinn í afstöðu sinni. Í pistli á heimasíðu sinni skrifar hann meðal annars:
„Það sem er verst, eða öllu heldur mest ástæða til að hafa áhyggjur af, eru almenn viðbrögð innan þings sem utan og ekki síst í íslenskum fjölmiðlum eftir dóminn. Þar er tekin afstaða í óhugnanlega ríkum mæli eftir flokkspólitískum línum.“
Það er eðlilegt að Ögmundur velti því fyrir sér hvort „hinir málglöðustu og dómhörðustu þeirra á meðal haf[i] lesið dómsniðurstöðuna og ígrundað hana og þá ekki bara meirihlutaálitið heldur og ekki síður minnihlutaálitið?“
Fjögur atriði
Hér verður Landsréttarmálið ekki rakið enda ekki til þess rúm. En fernt er rétt að hafa í huga þegar því er haldið fram að niðurstaða MDE skapi réttaróvissu hér á landi:
1. Samkvæmt 61. gr. stjórnarskrárinnar verður dómurum „ekki vikið úr embætti nema með dómi, og ekki verða þeir heldur fluttir í annað embætti á móti vilja þeirra, nema þegar svo stendur á, að verið er að koma nýrri skipun á dómstólana“.
Augljóst er hvers vegna þessi regla er sett í stjórnarskrá. Með henni er verið að tryggja að dómarar séu sjálfstæðir og öllum óháðir í störfum sínum enda skulu dómendur „fara einungis að lögum“.
2. Í 2. gr. laga um mannréttindasáttmála Evrópu (62/1994) segir orðrétt: „Úrlausnir mannréttindanefndar Evrópu, mannréttindadómstóls Evrópu og ráðherranefndar Evrópuráðsins eru ekki bindandi að íslenskum landsrétti.“
3. Hæstiréttur Íslands hefur komist að þeirri niðurstöðu að annmarkar hafi verið á vinnubrögðum dómsmálaráðherra og Alþingis við skipan dómara við nýjan Landsrétt árið 2017. Þessir annmarkar hafi hins vegar ekki áhrif á skipan dómaranna sem allir fullnægðu skilyrðum laga um hæfisskilyrði dómara við Landsrétt, þar á meðal „að teljast hæf til að gegna þeim í ljósi starfsferils og lögfræðilegrar þekkingar“. Frá þeim tíma sem forseti undirritaði skipunarbréf þeirra í júní 2017 „hafa þessir dómarar notið þeirrar stöðu samkvæmt 61. gr. stjórnarskrárinnar að þeim verður ekki vikið úr embætti nema með dómi“.
Allir dómarar sem skipaðir voru í Landsrétt voru taldir hæfir til að gegna embætti dómara, af hæfnisnefnd.
4. Ísland hefur ekki afsalað sér dómsvaldi til erlendra aðila.
Þegar öll þessi atriði eru höfð í huga er mér ómögulegt að skilja hvernig hægt er að halda því fram að réttaróvissa sé í landinu eða efasemdir séu um gildi þeirra dóma sem Landsréttur hefur kveðið upp. Skiptir engu hvaða dómarar komu að máli. Ég óttast að önnur sjónarmið en þau sem byggjast á lögum, liggi að baki þegar reynt er að skapa óróa og óvissu um réttarkerfið.
Breytir engu um stöðu dómara
Davíð Þór Björgvinsson er dómari við Landsrétt en var áður dómari við Mannréttindadómstól Evrópu. Í júlí á síðasta ári skrifaði hann ítarlega grein um Landsréttarmálið og hvaða hugsanleg áhrif niðurstaða Mannréttindadómstólsins hefði á íslenskan rétt. Niðurstaðan hans var skýr og afdráttarlaus:
„Þá breytir áfellisdómur, ef svo fer, engu um að dómurinn yfir G stendur óhaggaður, enda er MDE ekki áfrýjunardómstóll sem getur fellt dóma dómstóla ríkja úr gildi. Sá dómur stendur nema mál G verði endurupptekið eftir þeim reglum sem gilda á Íslandi um endurupptöku mála. Þá hefur áfelli á hendur íslenska ríkinu ekki þau áhrif að úr gildi falli allir dómar sem þeir dómarar, sem ráðherra setti á listann í trássi við álit dómnefndar, hafa átt þátt í að kveða upp. Munu allir þessi dómar standa óhaggaðir eftir sem áður, nema málin verði endurupptekin.“
Þá bendir Davíð Þór á að áfellisdómur Mannréttindadómstólsins geti í engu breytt því að þeir fjórir dómarar sem ráðherra gerði tillögu um, eru áfram skipaðir „dómarar við Landsrétt og við þeim verður ekki haggað nema með dómi í máli sem íslenska ríkið höfðar gegn þeim“ í samræmi við 61. gr. stjórnarskrárinnar:
„Vandséð er aftur á móti á hvaða grundvelli það yrði gert, því þeir einstaklingar sem þessum embættum gegna hafa ekki annað af sér gert en að sækja um embætti sem forseti Íslands skipaði þá að lokum til að gegna. Þá gefur framganga þeirra í starfi hingað til ekkert tilefni til málshöfðunar gegn þeim.“
Lærdómur
Ekki verður hjá því komist að skjóta niðurstöðu MDE til efri deildar réttarins. Það væri ábyrgðarlaust að gera það ekki.
Það er skýrt í íslenskum lögum að dómar MDE eru „ekki bindandi að íslenskum landsrétti“, enda höfum við ekki framselt dómsvaldið til annarra landa eða yfirþjóðlegra stofnana. Slíkt framsal gengur gegn stjórnarskrá og þar með fullveldisrétti Íslands. Meirihluti MDE hefur í reynd gert tilraun til að ýta réttbærum – löglegum – handhöfum ríkisvaldsins á Íslandi til hliðar, allt frá ráðherra, til Alþingis, frá forseta lýðveldisins til Hæstaréttar.
Hvort sem tekið er undir efnislega niðurstöðu meirihluta MDE eða ekki, hljóta allir að standa vörð um sjálfstæði íslenskra dómstóla og fullveldi landsins. Standi hins vegar vilji til þess að framselja æðsta vald um framkvæmd laga og réttar til MDE eða annarra yfirþjóðlegra stofnana, verður ekki aðeins að breyta lögum heldur stjórnarskrá. Hugmyndir um fullveldi verða settar til hliðar. Gegn slíkum hugmyndum mun ég alltaf berjast.
Óháð niðurstöðu efri deildar – taki hún málið á annað borð til efnislegrar meðferðar – er rétt og skylt að endurskoða allt vinnulag við skipan dómara. Það verður gerast af yfirvegun til að eyða tortryggni og styrkja alla umgjörð íslenskra dómstóla.
Ég hef og er enn sannfærður um að engin frjáls þjóð geti afhent örfáum einstaklingum vald til að skipa dómara og skiptir engu hvort um er að ræða héraðsdóm, Landsrétt eða Hæstarétt. Allra síst getur slíkt vald verið í höndum fámenns hóps sem er ábyrgðarlaus af gjörðum sínum og ákvörðunum. Þessi sannfæring mín breytir engu um að ég eins og aðrir, lærðir og leiknir, verð að hafa burði til að draga lærdóm af reynslunni.
Við Ögmundur Jónasson erum ekki samstiga í mörgu en við erum sammála um að allir sem „komið hafa að þessu ferli þurfi að draga sína lærdóma“: Framkvæmdavaldið, löggjafarvaldið, dómsvaldið, sérfræðingar og hæfisnefndir. Slíkan lærdóm er hins vegar ekki að finna í pólitískum skotgröfum og forarpyttum.
Í pólitískum skotgröfum læra menn ekkert
