Þórdís Kolbrún Reykfjörð Gylfadóttir, varaformaður Sjálfstæðisflokksins og ferðamála-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra:

Fordómar gagnvart minnihlutahópum eru óþolandi meinsemd í okkar vestræna samfélagi, sem þykist þó vera þróað og siðmenntað. Það hefur reynst þrautin þyngri að uppræta hana. Kannski mætti líkja henni við olíuskip sem er bæði erfitt og tímafrekt að snúa af rangri braut. Og þá grípa sumir til þess ráðs að þrífa harkalega í stýrið og snúa því alveg í botn í hina áttina. Skiljanlega, og langflestir af göfugri hugsjón. Þá hrökkva aðrir í kút og finnst of langt gengið. Eitt af stóru viðfangsefnum samtímans er að sætta þessi sjónarmið.

Tjáningarfrelsið

Bandaríski grínistinn Dave Chapelle setti nýlega allt á annan endann, einkum í Bandaríkjunum, þegar nýjasta uppistand hans var birt á Netflix. Hann ver þar stórum hluta tímans í að svara ásökunum um að hafa níðst á transfólki með gríni sínu. Chapelle hefur orð á sér fyrir að vera bráðgreindur og eitursnjall. (Verðskuldað orðspor að mínu mati.) Í málsvörn sinni slær hann hvergi af í gríninu, gefur þvert á móti í ef eitthvað er og heldur þannig áfram að móðga marga. Engu að síður er nær ómögulegt að horfa á þáttinn og komast að þeirri niðurstöðu að hann sé fordómafullur eða standi á sama um réttindabaráttu minnihlutahópa á borð við transfólk. Ekki eru þó allir sannfærðir.

Grínistar standa eðli málsins samkvæmt á víglínu tjáningarfrelsisins. Starf þeirra gengur að miklu leyti út á að vera á mörkum hins viðeigandi og oft handan markanna. Margir þekktir grínistar telja nú að viðkvæmni samtímans gagnvart gríni sem kunni að móðga einhverja hópa sé komin út í öfgar. Tvö fræg dæmi eru fyrrnefndur Dave Chapelle og Chris Rock, en báðir eru þeir þeldökkir og því væntanlega ágætlega meðvitaðir um stöðu þeirra sem sæta fordómum, þótt sjálfir séu þeir líka á vissan hátt í forréttindastöðu sem vinsælir listamenn.

Herská nálgun og aðgreining hópa

Svar grínistanna má draga saman í þrjú orð: „Samhengið skiptir öllu.“ Tilhneigingin hjá mörgum er hins vegar að láta samhengið lönd og leið og fordæma tafarlaust og mjög harkalega allt sem þau upplifa sem fordóma eða ónærgætni – nálgun sem raunar býður heim fordómum ef út í það er farið. Gagnrýni á þessa harkalegu baráttuaðferð fyrir umbótum fer mjög vaxandi.

Og hún ristir í mörgum tilfellum margfalt dýpra en spurninging um rétt grínista til að móðga. Hún snýst þá líka um réttinn til að hugsa sjálfsætt, réttinn til að segja skoðun sína (ekki með beittu gríni heldur á kurteisan hátt), og réttinn til að sýna þeim umburðarlyndi sem eru ekki sammála okkur án þess að hópurinn „okkar“ refsi okkur fyrir það. Síðast en ekki síst snýst hún að miklu leyti um það hvort við mannfólkið séum fyrst og fremst einstaklingar eða fyrst og fremst hópar.

Tvær ungar konur

Africa Brooke er ung, bresk, þeldökk kona sem ólst upp í Zimbabwe. Hún skrifaði fyrir nokkru langa ritgerð um hvers vegna hún sagði skilið við hina harkalegu nálgun margra umbótasinna sem kenna sig við hugtakið „woke“. Hún fór fyrst að efast þegar ókunnugur maður sendi henni skilaboð og spurði hvort hún teldi að harkalegur talsmáti hennar á netinu væri endilega besta baráttuaðferðin. Í stað þess að svara honum tók hún skjámynd af skilaboðunum og birti þau á samfélagsmiðlum, í þeim eina tilgangi að smána þennan mann. Skrifaði undir eitthvað á borð við: „Hver heldur þessi karl að hann sé, að segja mér hvað sé best fyrir mig?!“ Hún fékk þúsundir „læka“ á færsluna en eftir á að hyggja ofbauð henni hversu herská hún var orðin.

Önnur ung þeldökk kona, Brittany King, hefur svipaða sögu að segja. Hún sagði skilið við Black Lives Matter hreyfinguna eftir að hafa verið þar í forystuhlutverki. Henni fannst hreyfingin ekki gefa sér svigrúm til að hugsa sjálfstætt og nálgast þá sem voru henni ósammála með opnum huga og samtali. Henni ofbauð hópþrýstingurinn og krafan um að hvorki gera né segja neitt sem hópnum gæti mislíkað.

Dýpra samtal

Báðar þessar konur eru virkar á YouTube og ræða þar meðal annars við einstaklinga sem þær voru áður ósammála og jafnvel fyrirlitu, m.a. hinn umdeilda Jordan Peterson. Þessi merkilegu samtöl hljóta að vekja með okkur von – von um að samtal sé ennþá möguleiki. Því miður dregur orðræðan á samfélagsmiðlum ekki alltaf fram það besta í fólki; „samtalið“ þar hefur einhverra hluta vegna tilhneiginu til að sundra okkur í hópa sem varla geta talast við.

Mér kæmi ekki á óvart ef við heyrðum á næstunni meira af þessum ungu konum og fleirum í þeirra sporum. Hugsanlega er verið að snúa stýrinu á olíuskipinu aðeins til baka. Það þarf ekki að fela í sér neinn afslátt af réttmætum kröfum um betra samfélag.

Greinin birtist í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 15. nóvember 2021.