Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar:
Fyrir áhugafólk um ríkissjóð er alltaf áhugavert að fylgjast með afgreiðslu fjárlaga. Að þessu sinni var þó fremur dauft yfir allri umræðunni og hið sama má segja um tvö mikilvæg tekju- og skattafrumvörp ríkisstjórnarinnar. Allt sigldi þetta fremur rólega og átakalítið í gegnum þingið. Ég er ekki viss um að slíkt sé gott – ekki fyrir ríkisstjórn eða stjórnarandstöðuna og alls ekki fyrir skattgreiðendur, sem njóta yfirleitt ekki mikils skjóls í aðdraganda jóla.
Fyrir þann sem hér skrifar var á margan hátt erfitt að afgreiða fjárlög með þeim hætti sem gert var. Þótt staðan í efnahagsmálum sé góð – öfundsverð í augum flestra annarra þjóða – verður ekki um það deilt að útgjöld hafa aukist gríðarlega á síðustu árum. Aukningin á sér í mörgu eðlilegar skýringar en augljóst er að það hefur slaknað á kröfum sem gera verður um hagkvæma ráðstöfun sameiginlegra fjármuna. Varla er hægt að komast að annarri niðurstöðu en að vandi ríkissjóðs liggi ekki í skorti á fjármagni heldur í því með hvaða hætti fjármunirnir eru nýttir.
Gríðarleg aukning útgjalda
Meirihluti fjárlaganefndar dregur fram í nefndaráliti að frá 2017 til komandi árs hafi útgjöld ríkissjóðs hækkað um 158 milljarða sem er 18,9% að raungildi. Mesta aukningin hefur verið til velferðarmála; heilbrigðiskerfisins, tryggingakerfisins og fjölskyldumála. Þá er mikil og skynsamleg aukning í fjárfestingum, ekki síst í vegamálum.
Samkvæmt fjárlögum sem samþykkt voru áður en nóvember var úti munu ríkisútgjöld nema að meðaltali rúmlega 19 milljörðum króna í hverri einustu viku komandi árs – alls rétt tæpum eitt þúsund milljörðum í heild.
Eins og svo oft áður voru ekki allir sáttir við að útgjöld ykjust ekki enn meira. Samfylkingin var á kunnuglegum slóðum við afgreiðslu fjárlaga: Útgjöld skal auka. Fulltrúi flokksins í fjárlaganefnd lagði til 18,5 milljarða aukningu og undirstrikaði þar með góðmennsku sína. Flokkur fólksins bauð enn betur. Auka skyldi útgjöld um 39 milljarða frá frumvarpi – sem er fimm milljörðum hærri fjárhæð en framlög til allra framhaldsskóla landsins.
Yfirboð af þessu tagi eru fylgifiskar fjárlagagerðar og að líkindum ekki til annars en „heimabrúks“. Jafnvel fjölmiðlar eru hættir að veita þeim mikla eftirtekt.
Skattalækkun – en samt
En þrátt fyrir mikla aukningu útgjalda er hægt að gleðjast yfir því að tekist hefur að tryggja verulega skattalækkun til einstaklinga. Í nefndaráliti meirihluta efnahags- og viðskiptanefndar vegna breytinga á lögum um tekjuskatt kemur fram að á næsta ári lækki tekjuskattur einstaklinga um 5,5 milljarða og 21 milljarð árið 2021. Gangi áformin eftir er ljóst að uppsöfnuð lækkun tekjuskatts einstaklinga er um 31,6 milljarðar króna á kjörtímabili ríkisstjórnarinnar.
Hitt skal játað að nokkur skuggi fellur á þessa verulegu skattalækkun. Skattþrepum verður fjölgað að nýju í þrjú. Þetta þýðir að verið er að flækja skattkerfið að nýju, þvert á það sem ég hef barist fyrir. Markmið breytinganna er að tryggja að tekjulægstu hóparnir njóti hlutfallslega meiri ávinnings af skattalækkuninni en aðrir hópar. Þessu markmiði hefði hins vegar verið hægt að ná með því að innleiða flatan tekjuskatt með stiglækkandi persónuafslætti eftir því sem tekjur hækka. (Ég gerði grein fyrir nýju tekjuskattskerfi m.a. á síðum Morgunblaðsins 24. janúar 2018).
Flatur tekjuskattur með stiglækkandi persónuafslætti þjónar betur markmiði sínu en margþrepa skattkerfi sem tekur við á nýju ári. Það er einfaldara og staða láglaunastétta og millitekjuhópa er sterkari. Ýtt er undir fólk í stað þess að berja það niður með háum jaðarsköttum með tilheyrandi tekjutengingum og hærra skattþrepi. Ekki skiptir minna máli að flatur tekjuskattur, eins og ég hef talað fyrir, er líklegri til að hemja skattaglaða stjórnmálamenn. Það verður pólitískt erfiðara fyrir þá sem líta á skattgreiðendur sem hlaðborð fyrir ríkissjóð að hækka skattprósentuna sem allir þurfa að greiða en þegar skattprósentan er misjöfn eftir tekjum.
Ég vona að fórnarkostnaðurinn (flóknara skattkerfi) við að tryggja verulega lækkun tekjuskatts einstaklinga reynist ekki of mikill þegar upp verður staðið.
Afleiðing góðrar stöðu?
Tilþrifalítil umræða um fjárlög og umfangsmiklar kerfisbreytingar á tekjuskattskerfinu eru ef til vill afleiðing af góðri stöðu í efnahagsmálum, þrátt fyrir áföll – gjaldþrot WOW og loðnubrest. Við slíkar aðstæður getur lífið í stjórnarandstöðu verið erfitt, jafnvel svo óbærileg að ekki er talin ástæða til að skila inn nefndarálitum um helstu tekjufrumvörp ríkisstjórnarinnar.
Eitt helsta markmið hagstjórnar er að búa svo um hnútana að hagkerfi geti tekist á við það óvænta, ekki síst efnahagslega erfiðleika. Íslenska þjóðarbúið hefur siglt í gegnum alvarleg áföll síðustu mánuði og flest bendir til að þegar á næsta ári taki efnahagslífið við sér. OECD spáir 1,6% hagvexti á næsta ári og 2,6% árið 2021. Stjórnvöldum hefur því tekist ágætlega að ná markmiðum hagstjórnar. Þar skiptir samspil peningastjórnar og ríkisfjármála ekki síst máli.
Samkvæmt bráðabirgðayfirliti Seðlabankans námu erlendar eignir þjóðarbúsins 3.870 milljörðum í lok september en skuldir 3.156 milljörðum. Hrein staða við útlönd var því jákvæð um 714 milljarða eða 24,5% af vergri landsframleiðslu. Staðan hefur aldrei verið betri og sýnir þann styrk sem íslenskt samfélag býr yfir.
Verðbólga er lág og vextir hafa ekki verið lægri. Í fyrsta skipti í áratugi eru óverðtryggð fasteignalán raunhæfur kostur fyrir launafólk. Lífskjarasamningar almenna vinnumarkaðarins hafa lagt grunn að frekari kjarabótum. Frá 2011 hefur launavísitalan hækkað um 78% en neysluverðsvísitalan aðeins um 28%. Meirihluti fjárlaganefndar fullyrðir að hér sé um einsdæmi að ræða í hagsögu landsins, þ.e. að laun hækki svona mikið umfram verðlag yfir margra ára tímabil.
Stjórnarandstaða sem stendur frammi fyrir þessum efnahagslegu staðreyndum er ekki í öfundsverðri stöðu. Hitt er svo annað að þótt stjórnarandstaðan eigi erfitt með að kljást við umfangsmestu mál ríkisstjórnarinnar – fjárlög og tekju- og skattafrumvörp – gerir það starf stjórnarþingmanns ekki léttara.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 5. desember 2019.
