Þórdís Kolbrún Reykfjörð Gylfadóttir varaformaður Sjálfstæðisflokksins og ferðamála-, iðnaðar- og nýsköpunarráðherra:

Venju samkvæmt er Sunnudagsmogginn einum degi á undan sinni samtíð. Hann birtist því lesendum laugardaginn 1. desember 2018, á 100 ára fullveldisafmæli okkar Íslendinga.

Í aðdraganda afmælisins gekk stormur yfir landið okkar. Hviðurnar og lætin úti fyrir voru tilefni til að undrast enn og aftur yfir þrautseigju forfeðra okkar og -mæðra, sem háðu hér harða lífsbaráttu öldum saman við erfið skilyrði og lélegan aðbúnað. Nútíminn er barnaleikur í samanburði.

Við þurfum ekki einu sinni að fara langt aftur í aldir. Árið 1918 var fólk varnarlausara gagnvart náttúruöflum og sjúkdómum en við getum með góðu móti gert okkur í hugarlund, að ógleymdum hversdagslegri en lítt bærilegri raunum fátæktar.

Sjálfstæð en ekki einstæð

Enginn sem horfir til baka getur efast um að okkur hefur farnast vel sem fullvalda þjóð. Í dag er leitun að þeim mælikvarða lífsgæða þar sem við erum ekki ofarlega á blaði á heimsvísu, jafnvel í allra fremstu röð.

Fyrir þessu eru margvíslegar ástæður. Á meðal þeirra mikilvægustu eru ákvarðanir um að skipa Íslandi með afgerandi hætti í lið með þeim löndum sem aðhyllast lýðræði og frelsi. Alþjóðasamningar um varnarmál og frjáls viðskipti skiptu hér sköpum.

Við erum sjálfstæð inn að beini, en við höfum ekki kosið að standa ein.

Fullvalda á föstu

Það er áhugavert að velta því fyrir sér að við öðluðumst fullveldið með lögum um náið samband við annað ríki. Lögin hétu ekki fullveldislögin. Þau hétu sambandslögin. Samkvæmt þeim nutu danskir ríkisborgarar „að öllu leyti sama réttar á Íslandi sem íslenskir“. Þeir höfðu „frjálsa heimild til fiskveiða innan landhelgi“. Danmörk fór með utanríksimál Íslands í okkar umboði. Hæstiréttur Danmerkur fór með æðsta dómsvald á Íslandi, þar til við kynnum að vilja stofna okkar eigin.

Enginn efast um að við urðum fullvalda með þessum lögum. En annað land fór með utanríkismál okkar, annað land fór með æðsta dómsvald, og borgarar annars lands höfðu hér öll sömu réttindi og við, þar á meðal til að nýta auðlindir okkar til lands og sjávar. – Það má segja að við höfum verið „fullvalda á föstu“, en samt fullvalda, vegna þess að við gengum frjáls til þessara samninga og gátum sagt þeim upp.

Annað hvort fullvalda eða ekki

Þær raddir heyrast stundum að verið sé að sneiða smám saman af fullveldi okkar og eftir því sem sneiðunum fjölgi komi að þeim tímapunkti að við séum varla lengur fullvalda.

Dr. Bjarni Már Magnússon aðjúkt við lagadeild HR flutti á dögunum áhugaverðan fyrirlestur um fullveldi, sem hann byggði á grein þeirra Finns Magnússonar aðjúnkts við lagadeild HÍ í bókinni „Frjálst og fullvalda ríki“. Bjarni Már bendir á að það hefur verið viðtekið viðhorf ekki bara erlendis heldur líka hér á landi í minnst 100 ár, að ákvörðun ríkis um að taka á sig alþjóðlegar skuldbindingar feli ekki í sér skerðingu á fullveldi heldur beitingu fullveldis.

Þannig hafi Bjarni Jónsson frá Vogi sagt í umræðu um sambandslögin 1918 að orðalagið „skerðing fullveldis“ væri mótsögn í sjálfu sér, því að annað hvort væri ríki fullvalda eða ekki, á sama hátt og einstaklingur væri annað hvort dauður eða lifandi.

Sama sjónarmið hafi komið fram hjá Einari Arnórssyni lagaprófessor 1923 þegar hann skrifaði um þá ráðstöfun að fela Dönum að fara með æðsta dómsvald á Íslandi: „... takmörkun á athafnafrelsi ríkis sviftir það ekki almennt fullveldi fremur en takmörkun á athafnafrelsi manns sviftir hann lögræði.“ Og aftur 40 árum síðar í ræðu Ólafs Jóhannessonar lagaprófessors, síðar forsætisráðherra, um þátttöku Íslands í EFTA. Eins og Ólafur benti á er það síðan önnur spurning hvað stjórnarskráin leyfir.

Fríverslunarhugsjón Jóns Sigurðssonar

Það má taka undir það sjónarmið Bjarna Más, að þröng skilgreining á fullveldishugtakinu er sérlega varhugaverð fyrir ríki sem byggja þjóðaröryggi sitt og hagsmunagæslu að miklu leyti á milliríkjasamningum og alþjóðlegri samvinnu. Ekki verður heldur séð að slík skilgreining samræmist viðhorfum þeirra sem leiddu fullveldisbaráttuna.

Það er hollt að hugleiða þetta á fullveldisafmælinu. Einnig þá staðreynd að frjáls og óhindruð alþjóðaviðskipti eru ekki síðari tíma baráttumál heldur voru þau ein helsta hugsjón Jóns Sigurðssonar á 19. öld. Því miður snerum við baki við hugsjón hans um langt skeið og völdum þess í stað einangrunarstefnu hafta og múra, með slæmum afleiðingum. Sem betur fer sáum við að okkur. Það er ein meginástæða þess að okkur hefur farnast eins vel og raun ber vitni.

Greinin birtist fyrst í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins 2. desember 2018.