Óli Björn Kárason þingmaður og formaður efnahags- og viðskiptanefndar
„Við eigum að búa til umhverfi þar sem frjálsir fjölmiðlar, sjálfstæðir fjölmiðlar, ná að blómstra, ná að festa rætur þannig að þeir geti sinnt hlutverki sínu. Það er staðreynd að miðað við það fyrirkomulag sem við höfum haft er búið að skekkja stöðuna á þann hátt að ekki verður við unað.“
Þannig komst undirritaður að orði í sérstökum umræðum um stöðu einkarekinna fjölmiðla á þingi síðastliðinn fimmtudag. Ég bætti við:
„Fíllinn í stofunni heitir Ríkisútvarpið.“
Fyrirferð Ríkisútvarpsins á íslenskum fjölmiðlamarkaði er mikil og því útilokað að ræða stöðu einkarekinna fjölmiðla án þess að beina athyglinni að ríkismiðlinum. Ef það er einlægur vilji stjórnvalda og þingmanna að styðja við fjölbreytni í fjölmiðlum og búa svo um hnútana að einkareknir fjölmiðlar fái þrifist, verður ekki hjá því komist að skilgreina hlutverk og skyldur Ríkisútvarpsins. Tryggja að ríkisrekstur ryðji ekki sjálfstæðum fjölmiðlum úr veginum.
Spurningum sem er ósvarað
Í október 2015 skilaði nefnd menntamálaráðherra skýrslu um starfsemi og rekstur Ríkisútvarpsins. Þar var varpað fram ákveðnum spurningum, sem flestir hafa forðast að svara:
- Er ohf. rekstrarformið heppilegt fyrir starfsemi Ríkisútvarpsins?
- Á Ríkisútvarpið að vera á auglýsingamarkaði?
- Er Ríkisútvarpið best til þess fallið að ná fram markmiðum sem snúa að íslenskri menningu, tungu og lýðræðisumræðu?
- Er hægt að fá betri nýtingu á sameiginlegum fjármunum landsmanna (útvarpsgjaldið) en að láta það renna til ríkisrekins fjölmiðils?
Efnisleg umræða um skýrsluna var takmörkuð og fremur reynt að skjóta formann nefndarinnar á færi. En spurningarnar eru jafngildar í dag og þegar skýrslan var lögð fram. Líklega er mikilvægara en áður að spurningunum sé svarað þegar stöðugt flæðir undan sjálfstæðum fjölmiðlum.
Ég hef aldrei farið leynt með efasemdir mínar um réttmæti þess að ríkið reki og eigi fjölmiðlafyrirtæki. En ég geri mér fyllilega grein fyrir því að seint verður sátt um að leggja niður ríkisrekstur á öldum ljósvakans. Og ekki skal gera lítið úr einlægri sannfæringu margra um að nauðsynlegt sé að ríkið eigi og reki fjölmiðil til að standa við bakið á íslenskri menningu, listum, sögu og tungu.
Útvistun eða samkeppnissjóðir
Ef tilgangurinn er sá að styðja við íslenska menningu, tungu og lýðræðisumræðu, eru aðrar leiðir færar en ríkisrekstur, eins og Þorsteinn Víglundsson, þingmaður Viðreisnar, benti á í umræðum síðasta fimmtudag. „Ég velti því fyrir mér hvort aðkoma ríkisins að því að skaffa íslenskt hágæða dagskrárefni geti frekar verið í gegnum samkeppnissjóði heldur en að reka fjölmiðil,“ sagði Þorsteinn sem telur það miklu heilbrigðara að styðja alla fjölmiðla við framleiðslu á íslensku efni og tryggja bæði „framboð íslensks efnis og vernda tunguna okkar, en þá ættu allir fjölmiðlar að sitja við sama borð um aðgang að fjármagni til framleiðslu á slíku efni, ekki einungis einn í krafti ríkisstuðnings“.
Tillaga Þorsteins um samkeppnissjóð fjölmiðla er í takt við hugmyndir sem ég hef áður sett fram enda virðumst við vera sammála um að verkefnið sé að finna leiðir til að tryggja lifandi öfluga fjölmiðlun og byggja undir gróskumikið menningar- og listalíf.
Í grein sem birtist í tímaritinu Þjóðmálum árið 2010 lagði ég til að spilin væru stokkuð upp – hlutverk Ríkisútvarpsins yrði sniðið að breyttum aðstæðum. „Nýtt Ríkisútvarp“ hætti allri dagskrárgerð fyrir utan að reka fréttastofu. Allt dagskrárefni útvarps og sjónvarps verði keypt af sjálfstæðum framleiðendum, fyrir utan kaup á hágæða erlendu efni.
Við Íslendingar eigum ótrúlega hæfileikaríkt fólk á öllum sviðum lista og menningar. En við erum að sóa fjármunum og nýtum því hæfileikana ekki.
Tillögur um samkeppnissjóð og/eða útvistun alls dagskrárefnis utan frétta miða að því að nýta fjármuni betur og efla dagskrárgerð og almenna fjölmiðlun. Í áðurnefndri Þjóðmálagrein var fullyrt að allt þjóðfélagið myndi krauma ef hugmyndir af þessu tagi næðu fram að ganga:
„Við munum leysa úr læðingi krafta og hugmyndasköpun sem auðgar íslenskt menningar- og viðskiptalíf langt umfram drauma. Íslendingar verða í sérflokki þegar kemur að listum og menningu. Engin þjóð í heiminum mun verja jafnmiklum fjármunum með beinum hætti til lista og menningar og varðveislu eigin sögu og tungu. Við munum sjá sprengingu sem á sér vart líka og skapa áður óþekkt skilyrði fyrir fullhuga á öllum sviðum sköpunar. Best af öllu er að þjóðfélagið allt verður skemmtilegra.“
Mér hefur alltaf fundist sú hugmynd heillandi að á hverju ári geti íslenskir kvikmynda- og dagskrárgerðarmenn um allt land átt möguleika á því að sjá góðar hugmyndir rætast, hvort heldur þeir eru búsettir í Reykjavík, á Þórshöfn eða í Stykkishólmi.
Friðhelgi og ægivald
Þeir eru margir sem leggjast gegn öllum hugmyndum af þessu tagi. „Fíllinn“ í stofunni skal friðhelgur. En um leið eru gefin fyrirheit um að tryggja rekstur einkarekinna fjölmiðla.
Auðvitað er hægt að jafna leikinn – gera samkeppnisumhverfi fjölmiðla lítillega heilbrigðara. Nefnd um rekstrarumhverfi einkarekinna fjölmiðla skilaði í síðustu viku tillögum um aðgerðir í sjö liðum sem geta lagfært rekstrarskilyrði fjölmiðla að nokkru. Tillögurnar eru ágætar svo langt sem þær ná en munu vart leggja grunn að öflugum sjálfstæðum fjölmiðlum til framtíðar. Umhverfi sjálfstæðra fjölmiðla verður ekki heilbrigt fyrr en hlutverk Ríkisútvarpsins verður skilgreint að nýju og a.m.k. þeim fjórum spurningum sem varpað var fram hér á undan verður svarað. Um leið verða stjórnvöld að gera sjálfstæðum fjölmiðlum kleift að mæta harðri samkeppni erlendra samfélagsmiðla um auglýsingar og efni.
Ég vona að ægivald ríkisrekins fjölmiðils sé ekki orðið svo mikið að stjórnmálamenn treysti sér ekki til að breyta leikreglunum. Veigri sér við að jafna stöðu sjálfstæðra og ríkisrekinna fjölmiðla. Komi sér hjá því að plægja jarðveg fyrir öfluga einkarekna fjölmiðla – ekki síst þeirra sem vilja veita mótvægi við ríkjandi viðhorf samfélagsins og stinga á graftarkýlum. Færist undan því mikilvæga verkefni að stuðla að fjölbreytni í flóru fjölmiðla með líflegri þjóðfélagsumræðu og öflugu lista- og menningarlífi.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu þann 31. janúar 2018.
