Guðlaugur Þór Þórðarson alþingismaður:
Vorið 2017 flutti fjármálaráðherra Viðreisnar fyrstu þingsályktunartillögu um fimm ára fjármálaáætlun. Það voru mikil tímamót. Þetta nýja verklag átti sér langan aðdraganda og var afleiðing laga um opinber fjármál sem Bjarni Benediktsson mælti fyrir og Vigdís Hauksdóttir hafði framsögu um í þinginu. Það kom síðan í hlut þeirrar fjárlaganefndar að vinna þingsályktunina í þinginu og hafði nefndin frumkvæði að því að beina umræðu um einstaka kafla hennar til viðkomandi fagnefnda þingsins. Þáverandi fjármálaráðherra lagði sérstakan metnað í verkefnið og taldi eins og þingheimur að við værum að breyta vinnubrögðum til hins betra.
Það varð líka allt annað yfirbragð yfir umræðum um fjármál ríkisins. Umræðan dýpri, markvissari og gagnlegri. Meginumræðan fór fram að vori í tengslum við fjármálaáætlun, enda má segja að fjárlagafrumvarp sé útfærð staðfesting á áformum þingsályktunar um fjármálaáætlun sem samþykkt er að vori.
Þáverandi fjármálaráðherra lagði sérstaka áherslu á að við þyrftum að halda áfram að þróa nýtt vinnulag og hafði augljósan metnað fyrir verkefninu. Breið samstaða hefur verið um þessi viðhorf ráðherrans þar til ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur tók við völdum. Þá voru öll þessi prinsipp brotin – kaldhæðnin er að það var fjármálaráðherra Viðreisnar sem sá um þá framkvæmd að brjóta upp þessi vönduðu vinnubrögð. Viðreisn sem hefur gefið sig út fyrir ábyrga fjármálastjórn! Gleymdi sér að vísu nokkuð við stjórn borgarinnar en það verður ekki frá þeim tekið að fyrsti formaður Viðreisnar lagði metnað í þessi vinnubrögð sem flokkurinn er að mola niður núna.
Fjármálaráð, sem á veita stjórnvöldum hlutlægt mat á stefnumörkun í opinberum fjármálum, lagði áherslu á það í álitsgerð sinni að ekki hefði verið farið eftir lögum við framsetningu fjármálastefnu og fjármálaáætlunar.
Nýmæli ríkisstjórnar Kristrúnu Frostadóttur var að leggja fram svo rýrar upplýsingar í fjármálaáætlun að ekki var hægt að ræða einstaka mál út frá neinum gögnum og er það ekki einungis bagalegt fyrir þing og þjóð heldur benti fjármálaráð á að: „Þetta nýja verklag gerir fjármálaráði erfiðara en áður að uppfylla lögbundið hlutverk sitt.“
Það er stórmál að færa vinnulagið áratugi aftur í tímann en fleira má nefna sem veldur áhyggjum
1. Forsendur áætlunarinnar eru mjög brothættar og mjög bjartsýnar. Dregnar eru fram tvær sviðsmyndir; bjartsýn og svartsýn. Vandinn er að þær eru báðar bjartsýnar. Fjármálaráð bendir á þetta og bendir á að sú svartsýna sé mun líklegri og því beri stjórnvöldum að hafa vaðið fyrir neðan sig í ljósi grunngilda um stöðugleika og varfærni.
2. Tekjuáætlun ríkissjóðs hækkar talsvert frá fyrri áætlun án þess að „hækka álögur á einstaklinga eða draga úr verðmætasköpun“. Þetta er auðvitað innantómt hjal og alveg ljóst að hækka á skatta á fólki og fyrirtæki en skattahækkanir heita núna „leiðréttingar“ og „fækkun ívilnandi úrræða“. Nýyrði ríkisstjórnarinnar breyta því ekki að fólk og fyrirtæki þurfa að borga meira í ríkiskassann.
3. Útgjöld aukast frá fyrri áætlun. Afgangur af rekstri hlýst einungis af bjartsýnni tekjuáætlun.
4. Viðsnúningurinn frá fyrri áætlun er 11 ma. króna af 1500 ma. veltu.
5. Aðhald minnkar í nýrri áætlun.
6. Skuldir munu einungis lækka ef hagvöxtur eykst verulega. Fjármálaráð bendir á hið augljósa að það væri varfærnislegra og trúverðugra að miða að lækkun útgjalda til að ná fram skuldalækkun.
7. Í áætluninni eru einungis 80% ríkisútgjalda metin og gert ráð fyrir 2% raunaukningu útgjalda á hverju ári. Ef halda sig á við þá miklu aukningu væri rétt að miða við 1,6% aukningu vegna þess að 20% ríkisútgjalda eru ekki inni í áætluninni.
8. Áætluð hagræðing verður nýtt í önnur útgjöld en ekki til skuldalækkunar. Öllu sem hugsanlega sparast verður eytt í önnur útgjöld.
9. Fjármálaráð gerir ráð fyrir að markmið um skuldaviðmið náist í fyrsta lagi 2037. Með öðrum orðum; þessi ríkisstjórn ætlar ekki að ná því. Fjármálaráð bendir á að forsendur eru mjög bjartsýnar og ekki megi mikið út af bregða þannig að markmiðið náist ekki fyrr en 2042 eða jafnvel 2072.
10. Boðaðar eru grundvallarbreytingar á almannatryggingakerfinu sem eiga sér enga hliðstæðu í heiminum svo vitað sé. Það þýðir að bætur munu halda í við launavísitölu nema ef laun eru lægri en verðlag. Þá hækka bætur í takt við verðlag. Fjárlagaráð bendir á að ekkert mat hefur verið lagt á afleiðingar af svo stórri breytingu en augljóst er að fram koma neikvæðir hvatar.
11. Fara á í stórar tekjuaflanir án þess að greina afleiðingarnar. Skattleggja á alla „ferðamenn“, innlenda sem útlenda, og nýta fjármunina til að byggja upp innviði. Slíkt fyrirkomulag hefur aldrei gengið eftir og er Ofanflóðasjóður lifandi dæmi um það, en ríkið skuldar sjóðnum 17 milljarða. Að auki hefur það skilað miklum árangri að útheimta þjónustugjöld fyrir bílastæði og salernisgjöld á undanförnum árum. Það er að láta þá sem nota borga. Þannig að hér er augljóslega um hreina skattheimtu að ræða.
12. Fjármálaráð bendir á að aukin skattheimta á sjávarútveginn kalli á svör við ýmsum spurningum og þar skorti gagnsæi. „Boðaðar breytingar munu hafa áhrif á ólíka útgerðarflokka með ólíkum hætti. Með boðuðum mótvægisaðgerðum er sumum útgerðarflokkum gert hærra undir höfði en öðrum. Slíkt vekur upp spurningar hvort áformaður breytingar séu hugsaðar til þess að hámarka þjóðhagslegan afrakstur af nýtingu sjávarauðlindanna eða hvort einnig sé verið að líta til annarra þátta, s.s. byggðasjónarmiða eða annarra pólitískra áherslna.“
Það fer ekki saman hljóð og mynd þegar kemur að verkum ríkisstjórnar, Samfylkingar, Viðreisnar og Flokks fólksins. Það er því mikilvægt að veita stjórninni mikið aðhald. Sporin hræða og þau eru nýbyrjuð að ganga.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 10. maí 2025.