Óli Björn Kárason alþingismaður:
Í baráttu fyrir framgangi hugmynda er nauðsynlegt að láta sig dreyma en til að ná árangri er skynsamlegt að átta sig á pólitískum raunveruleika. Þetta á til dæmis við þegar kemur að því hvernig best sé að tryggja rekstur og fjárhagslegt sjálfstæði fjölmiðla.
Sá stjórnmálamaður er varla til sem ekki segist hafa áhyggjur af stöðu frjálsra fjölmiðla. Höfð eru uppi stór orð um hve nauðsynlegt það sé að hlúa að fjölmiðlum enda séu þeir ein grunnstoð frelsis og lýðræðis. Fæstir eru hins vegar tilbúnir að taka til hendinni og koma böndum á alvarlegt mein; ríkisrekstur fjölmiðla, sem blómstrar nú sem aldrei fyrr.
Þetta er svipað og læknirinn sem kemur sér hjá því að skera sjúklinginn upp til að koma honum til heilsu en velur fremur að gefa honum verkjalyf til að halda honum á lífi þótt lífsgæðin séu ekki mikil eða framtíðin björt.
Ég hef lengi átt mér þann draum að ríkið dragi sig með öllu út úr fjölmiðlarekstri. Í frjálsu samfélagi er ákveðin þversögn fólgin í því að ríkið stundi miðlun frétta og upplýsinga og taki að sér það hlutverk að veita stjórnvöldum, atvinnulífinu og helstu stofnunum samfélagsins nauðsynlegt aðhald. Slíkt hlutverk er betur komið í höndum frjálsra fjölmiðla sem eiga að vera farvegur fyrir lýðræðislega umræðu, uppspretta upplýsinga og frétta, en síðast en ekki síst vera varðmenn almennra borgara. Samfélag sem tryggir ekki starfsemi frjálsra fjölmiðla lendir fyrr eða síðar á villigötum, eins og sagan hefur sannað aftur og aftur.
Loka augum og halda fyrir eyrun
Lögvarin forréttindi Ríkisútvarpsins hafa leitt til þess útilokað er að tryggja heilbrigða samkeppni á jafnræðisgrunni. Þannig er grafið undan sjálfstæðum fjölmiðlum á hverjum degi. Afleiðingin er veikburða fjölmiðlun. Frjálsir fjölmiðlar berjast í bökkum en fjárhagslegur hagur Ríkisútvarpsins styrkist með hverju ári og dagskrárvaldið verður sífellt öflugra (og að lokum algjört, verði leikurinn ekki jafnaður).
Löggjafinn mótar lögin og þær leikreglur sem eru í gildi á hverjum tíma. Forréttindi Ríkisútvarpsins og ójöfn og erfið staða sjálfstæðra fjölmiðla, er ákvörðun sem nýtur stuðnings meiri hluta þingmanna.
Varnarmúrinn sem umlykur Ríkisútvarpið er þéttur – svo þéttur að ríkisfyrirtækið hefur komist upp með að brjóta lög sem um starfsemi þess gilda. Þegar vakin er athygli á þessari staðreynd í sölum Alþingis, loka flestir augunum, halda fyrir eyrun og þegja.
Líkt og læknirinn sem vill ekki takast á við mein sjúklingsins forðast þingmenn að takast á við verkefnið og vilja fremur tengja einkarekna fjölmiðla við ríkisrekna súrefnisvél.
Fátt hættulegra
Í júní á síðasta ári lýsti ég andstöðu við hugmyndir um að koma á fót einhvers konar millifærslu- og styrktarsjóði til að styðja við sjálfstæða fjölmiðla. Þá skrifaði ég hér á þessum stað:
„Fátt er hættulegra fyrir frjálsa fjölmiðlun en að vera háð opinberum styrkjum og nefndum á vegum hins opinbera sem skammta úr hnefa fjármuni til að standa undir einstökum þáttum í rekstrinum. Fjölmiðlun sem er háð hinu opinbera með beinum hætti verður aldrei frjáls nema í orði.
Ég hef ekki lagt það í vana minn að nota stóryrði en nauðsyn brýtur regluna. Það er galin hugmynd að reyna að stuðla að frjálsri og óháðri fjölmiðlun með umfangsmiklum millifærslum og ríkisstyrkjum. Verst er að með millifærslum og styrkjum er í raun verið að réttlæta ranglætið á fjölmiðlamarkaði og komast þannig hjá því að fjarlæga meinið sjálft.“
Í síðustu viku kynnti menntamálaráðherra tillögur um endurgreiðslur á hluta ritstjórnarkostnaðar einkarekinna fjölmiðla. Frumvarpið hefur verið kynnt í samráðsgátt stjórnvalda.
Ég efast ekki um að góður hugur liggur að baki frumvarpi ráðherra og einlægur ásetningur að grípa til aðgerða til styrkja sjálfstæða fjölmiðla. Frumvarpið nær því miður ekki tilgangi sínum og gengur raunar þvert á hugmyndir um að tryggja fjárhagslegt sjálfstæði fjölmiðla. Fjölmiðill sem byggir tilveru sína á ríkisstyrkjum, sem eru auk þess undir yfirumsjón ríkisstofnunar, getur aldrei talist fjárhagslega sjálfstæður.
Þá eru líkur á því að styrkjakerfið í ætt við það sem kynnt hefur verið, skekki samkeppnisstöðu sjálfstæðra fjölmiðla þar sem þeir miðlar sem geta ekki uppfyllt kröfur sem gerðar verða, standa hlutfallslega veikari að vígi gagnvart öðrum. Það hljómar þversagnakennt, en sú hætta er raunverulega fyrir hendi að fjölmiðlaflóran verði fátækari eftir að ríkisstyrkir verða teknir upp.
Lækkun skatta og gjalda
Á umliðnum árum hef ég ítrekað vakið athygli á nauðsyn þess að tryggja stöðu frjálsra fjölmiðla. Það verði ekki gert án þess að skilgreina að nýju hlutverk og skyldur Ríkisútvarpsins. Óásættanlegt sé að ríkisreksturinn ryðji sjálfstæðum miðlum úr veginum í krafti forréttinda.
Engar líkur eru á því að pólitísk samstaða náist um að draga ríkið út úr fjölmiðla- og afþreyingarrekstri. Draumur minn rætist því ekki á komandi árum. Þess vegna hef ég sætt mig við að nauðsynlegt sé að leita annarra leiða til að byggja undir sjálfstæða fjölmiðla. Styrktar- og millifærslukerfi er versta leiðin.
Skilvirkasta leiðin til að styrkja rekstrarumhverfi fjölmiðla er lækkun skatta. Ég hef varpað fram þeirri hugmynd að afnema virðisaukaskatt af áskrift fjölmiðla. Hugmyndin er langt í frá fullkomin og helsti gallinn er að stór hluti einkarekinna fjölmiðla nýtur í engu slíkrar ívilnunar.
Nauðsynlegt er að skattaívilnanir séu samræmdar og gegnsæjar. Allir – í þessu tilfelli einkareknir fjölmiðlar – eiga að sitja við sama borð og fá hlutfallslega sömu ívilnun. Þetta er hægt með því að fella tryggingagjaldið niður. Með því næst hlutfallslega sama lækkun á hvern fjölmiðil miðað við launakostnað. Skattaívilnunin er þannig byggð á rekstri einstakra fjölmiðla. Hægt er að setja þak á ívilnunina þannig að hún nái aðeins til launa sem skattlögð eru í neðra þrepi tekjuskatts, en laun í efra þrepi beri tryggingagjaldið.
Með þessu verður engin nefnd eða opinber stofnun sem metur hvort umsókn fjölmiðils fullnægi tilteknum skilyrðum heldur er skattkerfið sniðið að rekstrarformi hvers og eins fjölmiðils án þess að umsýslukostnaður stofnist af hálfu ríkis og fjölmiðils við úthlutun fjármuna.
Niðurfelling tryggingagjalds er leið til að rétta sjálfstæðum fjölmiðlum vopn þegar þeir reyna að verjast áhlaupi fílsins í stofunni – Ríkisútvarpsins.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 6. febrúar 2019.
