Óli Björn Kárason alþingismaður:
Róttækar breytingar á tekjuskattskerfi einstaklinga í tíð Bjarna Benediktssonar í fjármálaráðuneytinu hafa leitt til þess að einstaklingar greiða á þessu ári um 61 milljarði króna minna í tekjuskatt en þeir hefðu gert að óbreyttu. Þetta jafngildir að einstaklingar greiði að meðaltali um fimm milljörðum lægri tekjuskatt í hverjum mánuði.
Í ítarlegu svari fjármála- og efnahagsráðuneytisins við skriflegri fyrirspurn um breytingar á sköttum og gjöldum frá 2013 kemur fram að alls hafi skattar verið hækkaðir 28 sinnum en 63 sinnum lækkaðir. Þá eru skattalegar mótvægisaðgerðir vegna covid-faraldurs ekki taldar með enda tímabundnar aðgerðir. Á þessu ári nema samanlögð áhrif hækkana og lækkana á föstu verðlagi um 95 milljörðum króna til lækkunar. Að frátöldum covid-aðgerðum nemur skattalækkunin um 85 milljörðum króna að teknu tilliti til hækkunar útsvars á móti lækkun tekjuskatts árið 2023.
Alls greiddu einstaklingar um 333 milljörðum króna lægri fjárhæð í tekjuskatt á ellefu ára tímabili (2013-2023) en þeir hefðu greitt ef skatthlutföll og skattareglur hefðu verið óbreyttar frá tíð vinstri ríkisstjórnarinnar.
Tryggingagjöld hafa lækkað verulega og sama má segja um tolla og vörugjöld, erfðafjárskatt og fjármagnstekjuskatt tekjulægri hópa með verulegri hækkun frítekjumarks. Alls eru þeir skattar sem hafa lækkað nær 128 milljörðum lægri á þessu ári en þeir væru að óbreyttu. Á móti koma hins vegar ýmsar skattahækkanir alls upp á 43 milljarða króna.
Yfir tímabilið nemur uppsöfnuð lækkun skatta og gjalda um 760 milljörðum króna á föstu verðlagi. En skattahækkanir hafa numið 451 milljarði og munar þar mestu um bankaskattinn og breytingar á virðisaukaskatti. Uppsöfnuð nettó skattalækkun nemur 372 milljörðum í heildina en 310 milljörðum þegar aðgerðir vegna veirufaraldursins eru frátaldar og hækkun útsvars er reiknuð með.
Auknar ráðstöfunartekjur
Í svari ráðuneytisins er tekið fram að breytingar sem hafa mjög lítil tekjuáhrif séu ekki meðtaldar og ekki heldur breytingar á krónutölugjöldum nema þær hafi breyst að raunvirði til hækkunar og lækkunar. Þá eru veiðigjöld ekki meðtalin né skattfrjáls úttekt séreignarsparnaðar vegna íbúðakaupa. Þá eru tímabundnir skattar sem ekki voru framlengdir undanskildir. Þetta á til dæmis við um auðlegðarskatt sem féll niður árið 2015 og eru tekjuáhrif á ríkissjóð metin á 10,7 milljarða á verðlagi ársins. Þá var orkuskattur felldur niður ári síðar sem lækkaði skattbyrðina um 2,2 milljarða.
Ráðuneytið taldi sér ekki unnt að svara hvaða áhrif skattkerfisbreytingarnar á þessum árum hefðu haft á ráðstöfunartekjur heimilanna enda kallaði það á viðmikla rannsókn. Ljóst væri hins vegar að skattkerfisbreytingarnar hefðu lækkað skatta bæði á heimili og fyrirtæki og aukið ráðstöfunartekjur heimilanna. Gögnin sýna að sú aukning er hlutfallslega mest hjá tekjulægri heimilum.
Líkt og ráðuneytið bendir á í svari sínu þá hafa skattar áhrif á hagrænar ákvarðanir heimila og fyrirtækja og þar með á hinar ýmsu hagstærðir, þar með talið skattstofnana sjálfa. Það er virkilega ánægjulegt að sjá þennan skilning sem mér finnst oft vanta í umræðu um skatta. Þannig geta tekjur ríkissjóðs hækkað þótt skatthlutfall sé lækkað vegna aukinna umsvifa. Þá geta tekjur af öðrum sköttum hækkað þótt tekjur af öðrum lækki vegna breytinga á skatthlutföllum. Dæmi um þetta er auknar tekjur af virðisaukaskatti vegna lækkunar tekjuskatts. Hversu mikil hækkunin er fer eftir aðstæðum á hverjum tíma og jaðarneysluhneigð. Svipað má segja um endurgreiðslu virðisaukaskatts af vinnu á byggingarstað. Jákvætt samhengi er á milli endurgreiðsluhlutfalls og tekna ríkissjóðs af öðrum skattstofnum, eins og tryggingagjaldi og tekjuskatti.
Mat ráðuneytisins á áhrifum einstakra skattbreytinga byggist á hliðstæðum aðferðum „við þær sem venjan er að nota við áhrifamat í lagafrumvörpum og áætlanagerð í ríkisfjármálum til að meta skammtímaáhrif skattkerfisbreytinga, þ.e. á upphafsári og allra næstu árum. Er þá byggt á tiltækum upplýsingum um tekjustofna og forsendur skattálagningar og oftast notuð tiltölulega einföld kyrrstæð nálgun við útreikninga en þó leitast við að taka að einhverju marki tillit til óbeinna áhrifa sem skattstofnar verða fyrir með tímanum vegna viðbragða aðila við skattkerfisbreytingum. Óvissa um umfang og tímasetningu slíkra viðbragða er oft veruleg í upphafi enda ræður þar samspil margra þátta.“
150 milljarða lækkun
Eins og sést á meðfylgjandi mynd eru tekjur ríkissjóðs af virðisaukaskatti yfir 24 milljörðum króna hærri en að óbreyttu kerfi 2012 enda hafa töluverðar breytingar verið gerðar á skattinum. Neðra þrep virðisaukans var hækkað, efra þrepið lækkað og skattstofninn breikkaður. Ávinningur ríkissjóðs er verulegur samkvæmt áætlunum. Á móti kemur afnám almennra vörugjalda og niðurfelling flestra tolla, að undanskildum landbúnaðarvörum, sem talið er að leiði til 20 milljarða lægri skatta á þessu ári. Uppsöfnuð áhrif af niðurfellingu vörugjalda og tolla eru um 150 milljarðar á tímabilinu. Áhrif virðisaukaskattsbreytinga eru liðlega 163 milljarðar.
Kolefnisgjald hefur hækkað nokkuð hressilega á liðnum árum. Skattinum er ætlað að styðja við að sett markmið í loftslagsmálum náist. Ég hef haft töluverðar efasemdir um ágæti kolefnisgjaldsins. Vísbendingar eru um að gjaldið leggist misjafnlega þungt á atvinnugreinar sem og launafólk. Umhverfisskattar, svokallaðir grænir skattar, kunna að vera skynsamlegir. Hættan er sú að þeir verði skjól fyrir aukna skattheimtu og hafi neikvæð áhrif á samkeppnishæfni þjóðarinnar. Þessu til viðbótar hefur verið varað við því að grænir skattar leggist hlutfallslega þyngra á þá sem lægstu tekjurnar hafa. Umhverfisskattar geta því aukið efnahagslegan ójöfnuð.
Ekki verður annað sagt en að fjármálamarkaðurinn hafi þurft að bera byrðar á síðustu árum. Uppsafnaðar skattabreytingar á fjármálamarkaðinn frá 2013 nema liðlega 176 milljörðum króna og munar þar langmestu um bankaskattinn svokallaða. Skatturinn var lagður á 2011 en var hækkaður verulega í stjórnartíð Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks og var meðal annars lagður á þrotabú föllnu bankanna. Mikil hækkun skattsins var ekki síst til að fjármagna umfangsmiklar leiðréttingar verðtryggðra húsnæðislána. Alþingi samþykkti undir lok 2019 að lækka bankaskattinn í áföngum fram til ársins 2024. Lækkunin styður við stefnu ríkisstjórnarinnar um að auka skilvirkni í fjármálakerfinu og lækka kostnað neytenda. Bankaskatturinn skilaði alls um 147 milljörðum króna frá 2013 til 2023.
Bönd á skattagleðina
Því verður illa mótmælt að frá árinu 2013 hefur töluvert áunnist í að hemja skattagleði ríkisins. Árangurinn blasir við þegar rýnt er í tölulegar upplýsingar. En jafnvel þótt flest skrefin sem stigin hafa verið síðasta áratuginn séu í rétta átt, stendur sú staðreynd óhögguð að Ísland er háskattaland í alþjóðlegum samanburði. Ég hef verið óþreytandi við að benda á að skattbyrði launafólks og fyrirtækja hafi bæði áhrif á samkeppnishæfni þjóðarinnar og á lífskjör.
Bjarni Benediktsson skilur eftir góðan vegvísi eftir rúman áratug í fjármálaráðuneytinu. Þann vegvísi munu þeir stjórnmálamenn, sem líta á einstaklinga og fyrirtæki sem tekju-hlaðborð, ekki nota. Við hin skiljum að hófsemd í skattheimtu og öðrum álögum skilar sífellt auknum tekjum í ríkissjóð þar sem ýtt er undir efnahagsstarfsemi. Þær auknu tekjur eru forsenda þess að sótt verði áfram fram í uppbyggingu velferðarkerfisins og mikilvægra samfélagslegra og efnahagslegra innviða.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 18. október 2023.