Vilhjálmur Bjarnason skrifar:

Það er nýjung í íslenskri þjóðmálaumræðu að rætt sé um orkumál á þeim nótum að orkan sé tvinnuð íslensku þjóðerni og hinum hreina kynstofni sem Ísland byggir. Þá er einnig rifjuð upp sjálfstæðisbarátta íslensku þjóðarinnar, þar sem öllu sem útlenskt er skal hafnað.

Þannig verður íslensk löggjöf ávallt betri en sú löggjöf sem byggir á erlendri hugmyndafræði. Það er í raun merkilegt að landsstjórn skuli byggjast á »lýðræðishugmyndum« því lýðræði var ekki fundið upp á Íslandi. Oft skortir nokkuð á að útfærsla á íslensku lýðræði byggi á frumhugmyndum lýðræðisins. Miklu fremur skal í íslensku lýðræði byggja á sérhagsmunum fremur en almannahagsmunum.

Orkustefna og orkusáttmáli

Það var ekki fyrr en á síðari hluta 20. aldar sem umfjöllun um orkustefnu hófst hér í landi. Hugmyndir um nýtingu á fallvötnum áttu undir högg að sækja í upphafi, en nýting jarðvarma til húshitunar þótti snemma alger snilli. Um skeið var talið að raforkuframleiðsla með fallvatni yrði ekki samkeppnishæf við raforku framleidda með kjarnorku. Slík orka er ekki til umræðu að sinni.

Í nóvember 1991, þ.e. fyrir aðild að EES, fjallaði þáverandi iðnaðarráðherra um orkusáttmála Evrópu. Ráðherra sagði innihald orkusáttmálans einkum vera:

Meginmarkmiðin með fyrirhuguðu samstarfi eru:

-að tryggja öryggi í orkumálum,

-þróa orkuviðskipti,

-bæta orkudreifingu og

-ná sem mestu út úr orkulindum og fjárfestingum á því sviði jafnframt því sem tekið sé fullt tillit til umhverfisverndar.

Markmiðunum er ætlunin að ná með fjölþættu samstarfi:

-aðgangi að orkulindum, í samræmi við ákvæði sáttmálans,

-frjálsum viðskiptum með orku,

-samvinnu um fjárfestingar í orkumálum,

-tæknilegum stöðlum og öryggisreglum,

-rannsóknum, tækniþróun,

-bættri orkunýtingu og verndun umhverfis,

-menntun og þjálfun.

Samstarf milli aðildarríkja að sáttmálanum verður fyrst og fremst milli fyrirtækja á grundvelli markaðsviðskipta. Hlutverk stjórnvalda verður aðallega að móta leikreglur til að svo megi verða.

Iðnaðarráðherra sagði að ríkisstjórnin hefði ákveðið að taka þátt í undirbúningi að gerð orkusáttmála Evrópu.

Iðnaðarráðherra sagði »að fyrst um sinn yrði óbeinn ávinningur fyrir Íslendinga af aðild að sáttmálanum. Með samstarfinu yrði greiðari aðgangur en ella að nýjungum í orkumálum. Einnig má ætla að orkurannsóknir okkar gætu haft hag af aðildinni í formi rannsóknasamvinnu. Þá má ætla að auðveldara yrði að afla íslenskum ráðgjöfum verkefna í aðildarríkjunum, t.d. á sviði jarðvarma í Austur-Evrópu. Þegar til beins útflutnings kemur á orku frá Íslandi mun aðild að sáttmálanum styrkja stöðu Íslendinga.«

Inntak orkusáttmála

Ekki verður séð að megininntak »orkupakka« Evrópsks efnahagssvæðis hafi breyst þrátt fyrir fjölgun »pakka«. Í stuttu máli má segja orkustefnu EES byggjast á sjálfbærni, samkeppni, neytendavernd og að hvert ríki tryggi eigið orkuöryggi. Það verður því ekki lögð kvöð á eina þjóð að bjarga öðrum þjóðum um orku vegna vanrækslu þeirra. Ríki geti tengt orkumarkaði sína eftir atvikum og á grundvelli hagkvæmni og öryggis.

Íslensk orkustefna og orkuframleiðsla byggist á sjálfbærri nýtingu fallvatna og jarðvarma. Ísland er með stærstu útflytjendum orku á EES-svæðinu. Sá orkuútflutningur liggur í framleiðslu á áli, en framleiðsla þess byggist á rafgreiningu á erlendu hráefni. Um 80% af raforkuframleiðslu hér á landi fara til framleiðslu á áli og kísilmálmi til útflutnings.

Náttúruleg einokun

Raforkuframleiðsla byggist á dýrum fjárfestingum og því eru aðgangshindranir að markaðnum miklar. Slíkt getur leitt til náttúrulegrar einokunar eða yfirburðastöðu. Það er eitt viðfangsefna orkustefnu að koma í veg fyrir að neytendur verði fyrir barðinu á einokuninni. Reynt er að markaðsvæða og vernda kaup neytenda á raforku til að koma í veg fyrir ofurhagnað orkuframleiðenda vegna einokunar eða yfirburðastöðu. Framleiðsla og sala á raforku var gefin frjáls með fyrri orkupökkum ESB og neytendur geta í dag valið af hverjum þeir kaupa sitt rafmagn.

Þá þarf einnig að tryggja að litlir framleiðendur rafmagns eigi aðgang að flutningsneti á jafnræðisgrundvelli, til að gefa þeim möguleika á dreifingu og sölu á afurð sinni í formi rafmagns. Flutningur og dreifing rafmagns er sérleyfisstarfsemi og lýtur sem slík ströngu opinberu eftirliti og verðstýringu.

Með því að hvert land þarf að tryggja eigið orkuöryggi þarf fyrst að tryggja raforku til almennings og því næst til stórkaupenda samkvæmt sérstökum samningum. Það sem afgangs er kann að fara á einhvers konar uppboðsmarkað.

Orkustofnun og Samkeppniseftirliti ber að annast eftirlit með verðlagningu á raforku til almennings og það þarf að tryggja þessum stofnunum valdheimildir til að framfylgja ákvörðunum sínum. Það er nauðsynlegt að koma í veg fyrir ofurhagnað orkufyrirtækja vegna einokunar og yfirburðastöðu sinnar. Það er hluti af orkuöryggi einstakra ríkja.

Sæstrengur

Sæstrengur til flutnings raforku getur flutt raforku í báðar áttir, þ.e. til og frá Íslandi. Sagt er að Noregur flytji raforku út á háu verði á daginn, en safni í miðlunarlón á nóttunni og flytji inn raforku, sem framleidd er með vindorku á nóttunni.

Forsendur fyrir lagningu sæstrengs eru:

• Umframrafmagn
• Kaupandi rafmagns
• Fjármögnun, sem byggist á áhættumati
• Umhverfisþættir
• Samþykki Alþingis

Allt tal um ímyndaðar skaðabætur á grundvelli missis hagnaðar er fásinna.

Forstjóri Landsvirkjunar tíundaði það árið 1991 hver ábatinn yrði fyrir Landsvirkjun af útflutningi á umframorku Blönduvirkjunar. Sú umframorka hvarf með raforkusamningum til álframleiðslu.

Finnbogi Jónsson, þá forstjóri Síldarvinnslunnar hf. og um skeið stjórnarmaður í Landsvirkjun, sagði í viðtali við Morgunblaðið sama ár: »Hraða undirbúningi að raforkusölu um sæstreng til Evrópu og afskrifa strax álversdraumóra«. Álver reis í Fjarðabyggð nokkrum árum síðar og þeim fylgdu Norðfjarðargöng til Eskifjarðar og Reyðarfjarðar og aukið atvinnuöryggi og fjölbreytni í atvinnu.

Almennt er það ekki farsæl stefna fyrir þjóðir að afsala sér góðu verði fyrir verðmætustu auðlindir sínar af ótta við að innanlandsverð á þeim hækki. Íslendingar vilja þannig fá sem hæst verð fyrir fisk til útflutnings og verða því að sæta hækkun á verði innanlands; olíuþjóðir vilja að olíuverð sé hátt; og þannig mætti áfram telja.

Fram hefur komið ítrekað í gögnum frá Landsvirkjun og öðrum á undanförnum árum að með sæstreng mun orkuverð til almennings og fyrirtækja ekki hækka. Annað er falsfréttir.

Hvað er ekki?

Það hefur verið sýnt fram á að samstarf í orkumálum er ekki afsal á fullveldi eða forræði á auðlindum. Engin kvöð er lögð á að einkavæða Landsvirkjun, sem er gullegg í eigu þjóðarinnar.

Formaður Sjálfstæðisflokksins sagði það á fundi með sjálfstæðismönnum 10. ágúst síðastliðinn að það væri [orðin] hans skoðun að Landsvirkjun yrði áfram í ríkiseigu. Sú skoðun er trúlega orðin ríkjandi. Vandamálið með Landsvirkjun er að fyrirtækið er svo stórt að það þarf að hemja það.

Með þriðja orkupakkanum er ekki lögð neins konar kvöð á að tryggja orkuöryggi annarra en íslensku þjóðarinnar. Það verður aldrei lögð sú kvöð á íslenska þjóð að landið eyði hlutfallslegum yfirburðum sínum í raforkuframleiðslu til að tryggja afkomu annarra þjóða.

Það er og verður hlutverk Alþingis að tryggja slíkt. Sú skoðun sem kom fram hjá landsbankastjóra fyrir áratugum »að það ætti alls ekki að virkja meira, það ætti aðeins að hækka verð á rafmagni, því þá myndi fólk nota minna af rafmagni« er ekki innihald nokkurs »orkupakka«.

Kvenhylli og lýðhylli

Það er hægt að eyða orku í tal með rangfærslum og útúrsnúningum í þingsal Alþingis til viðbótar við tal um kvenhylli á Klaustri. Það er tilraun til lýðhylli. Það hefur allt eðli »falsfrétta«. Kvenhyllin er falsfrétt. Afsal fullveldis er falsfrétt og krafa um sæstreng er falsfrétt. Lýðhylli er fallvölt.

Skáldið sagði: »Maður sem segir hvað hann hugsar er hlægilegur; að minsta kosti í augum kvenmanns.« Það á enn við.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 16. ágúst.2019