Óli Björn Kárason alþingismaður:
Við verðum að horfast í augu við þá staðreynd að okkur Íslendingum hafa verið mislagðar hendur í mörgu þegar kemur að grunnmenntun barnanna okkar. Grunnskólinn er sá dýrasti á Vesturlöndum en börnin standa jafnöldrum sínum í nágrannalöndunum að baki í undirstöðugreinum. Vísbendingar eru um að kulnun í starfi meðal grunnskólakennara sé að aukast sem beinir athyglinni að starfsumhverfi, starfskjörum og umbun kennara.
PISA er alþjóðlegt könnunarpróf á vegum Efnahags- og framfarastofnunarinnar [OECD] sem mælir lesskilning 15 ára nemenda og læsi þeirra á stærðfræði og náttúruvísindi. Síðasta könnunin var gerð árið 2018. Niðurstaða bendir til að alvarlegar brotalamir sé að finna í íslensku menntakerfi.
Í skýrslu OECD og Menntastofnunar um niðurstöður PISA 2018 er bent á að þróunin á Íslandi „einkenndist almennt af nokkurri afturför í frammistöðu nemenda, sérstaklega eftir PISA 2009“. Í PISA 2009 hafi frammistaða íslenskra nemenda á öllum matssviðum verið um eða yfir meðaltali OECD-landa og áþekk frammistöðu hinna norrænu landanna, að Finnlandi undanskildu. Í næstu könnun árið 2012 stóðu íslenskir nemendur sig marktækt verr á öllum matssviðum.
Ekki eini mælikvarðinn
Alþjóðlegur samanburður á gæðum menntunar er vandasamur en PISA gefur okkur hins vegar vísbendingu um stöðu íslenska grunnskólans og hvert stefnir. Árið 2018 bjuggu 26% nemenda ekki yfir grunnhæfni í lesskilningi. „Hlutfall drengja sem tilheyra þessum hópi er nú 34%, sem þýðir að þriðji hver 15 ára karlkyns nemandi á Íslandi býr ekki yfir þeirri grunnhæfni sem OECD telur nauðsynlega til þess að þeir geti lesið sér til gagns og fróðleiks og tekið fullan þátt í samfélaginu,“ segir í áðurnefndri skýrslu. Árið 2000 var þetta hlutfall í heild 15%.
Um 21% nemenda skorti grunnhæfni í stærðfræði en aldamótaárið var hlutfallið 13%. Fjórir af hverjum tíu höfðu ekki öðlast lágmarkshæfni í náttúruvísindum. Átján árum áður var hlutfallið 16%.
Í öllum greinunum þremur hefur hlutfall nemenda sem töldust búa yfir afburðahæfni farið lækkandi frá aldamótum. Í lesskilningi og læsi á náttúruvísindi var Ísland töluvert undir meðaltali OECD 2018 og langt undir hinum norrænu löndunum. Í stærðfræði var staðan lítillega skárri – rétt yfir meðaltali en töluvert undir frændþjóðunum.
Auðvitað er PISA-könnun (sem verður næst gerð á komandi vori) ekki eini mælikvarðinn á gæði skólastarfsins. Ánægja og vellíðan nemenda skiptir miklu. Að rækta hæfileika ungmenna á öðrum sviðum en PISA mælir, er mikilvægt; sköpun og félagsfærni ræður miklu um hvernig nemendur eru undir það búnir að takast á við áskoðanir framtíðarinnar. Eitthvað segir mér að þar stöndum við vel í alþjóðlegum samanburði.
Virkjum vinda samkeppninnar
Gott, öflugt og fjölbreytt menntakerfi er mikilvægur hornsteinn íslensks samfélags. Menntun er spurning um samkeppnishæfni landsins og þar með lífskjara, ekki síður en mikilvirkasta tæki til jöfnuðar. Grunnskólinn er undirstaða alls í menntamálum þjóðarinnar. Vísbendingar um brotalamir við menntun grunnskólabarna ber að taka alvarlega án þess að mála allt svörtum litum.
Ég hef lengi verið sannfærður um að umræðan um menntakerfið sé á nokkrum villigötum – hún einskorðist of mikið við styttingu náms (grunnskóla og/eða framhaldsskóla) og við sameiningu háskóla. Þannig hefur athyglin farið frá gæðum og fjölbreytileika þess náms sem ungu fólki stendur til boða, í að horfa til þjóðhagslegs sparnaðar við að ungmenni verji færri árum í grunn- og framhaldsskóla. Afleiðingin er sú að við höfum misst sjónar á markmiðinu; að auka gæði námsins, undirbúa nemendur sem best undir lífið og rækta hæfileika hvers og eins. Arðsemin í að ná markmiðinu er margföld á við reiknaðan þjóðhagslegan sparnað af styttingu náms.
Fátt tryggir gæði betur en samkeppni – samkeppni um nemendur en ekki síður um kennara. Aukið sjálfstæði hvers grunnskóla, þar sem skólastjórnendur geta umbunað hæfileikaríkum kennurum, er ásamt því að fé fylgi nemanda mikilvægt skref í að tryggja að skólastarf fái að þróast í takt við kröfur framtíðarinnar. Miðstýrt skólakerfi býr ekki til jarðveg fyrir nauðsynlega nýsköpun og stendur í vegi fyrir því að kennarar fái að njóta eigin frumkvæðis og hæfileika.
Okkur Íslendingum gengur yfirleitt illa að innleiða með skipulegum hætti samkeppni um þjónustu sem við stöndum sameiginlega undir. Margir neita að gera greinarmun á því hver veitir þjónustuna og hver greiðir fyrir hana. Í skrifum mínum hér á þessum síðum hef ég bent á hversu skynsamlegt það sé fyrir þann sem greiðir (hið opinbera) að efna til samkeppni milli þeirra sem hafa áhuga á að veita þjónustuna. Þetta á ekki síst við um heilbrigðisþjónustu og rekstur menntastofnana. Að öðru jöfnu leiðir samkeppnin til lægra verðs en ávinningurinn er einnig annar og meiri. Fyrir þann sem nýtir sér þjónustuna er fátt betra en að keppt sé um viðskiptin – að fleiri en einn og fleiri en tveir berjist um að fá viðkomandi í viðskipti. Þjónustan verður betri, gæðin meiri og nær því að uppfylla þær þarfir sem fyrir hendi eru. Fyrir starfsfólk er nauðsynlegt að eiga raunverulega valkosti á vinnumarkaði – geta valið um vinnuveitanda eða starfað sjálfstætt við það sem menntun og hugur stendur til. Samkeppni um vinnuafl leiðir til betri launa og heilbrigðara starfsumhverfis þar sem kunnátta og færni er metin að verðleikum. Umgjörð kjarasamninga má ekki koma í veg fyrir fjölbreytilega valkosti kennara.
Hagsmunir sveitarfélaga, kennara, nemenda og foreldra eru samtvinnaðir þegar kemur að því að hleypa ferskum vindum aukinnar samkeppninnar inn í grunnskólann. Þannig verður grunnur menntakerfisins styrktur. Og öflugasta tæki samfélagsins – menntun – til að stuðla að jöfnuði verður beittara.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 3. nóvember 2021.