Óli Björn Kárason alþingismaður:
Þegar þetta er skrifað liggur ekki fyrir hvort ríkisstjórnin sem tók við völdum árið 2017 endurnýi samstarfið. Líkurnar fyrir því eru góðar en í stjórnmálum ekki á vísan að róa fyrr en allt er frágengið.
Í liðinni viku fjallaði ég hér á þessum stað um nokkur mikilvæg mál sem stjórnarflokkarnir þrír verða að ná samstöðu um áður en lagt er að nýju af stað í fjögurra ára leiðangur. Sum þeirra eru erfið. En það er að minnsta kosti eitt sem ekki má gleymast og ætti ekki að vera erfitt fyrir flokkana þrjá að ná saman um: Að styrkja stöðu sjálfstæðra fjölmiðla. Ekki með beinum ríkisstyrkjum, líkt og formaður Blaðamannafélagsins telur eðlilegt, heldur með því að jafna leikinn í ójafnri samkeppni við Ríkisútvarpið.
Sýn formanns Blaðamannafélagsins á framtíð félagsmanna sinna er fremur dapurleg. Í viðtali við Ríkisútvarpið [Svona er þetta, á Rás 1] í byrjun september síðastliðins taldi hann að „stjórnmálaflokkar geri sér grein fyrir því að þetta er í rauninni bara spurning um það hvort þú viljir fjölmiðla sem eru ríkisstyrktir eða enga fjölmiðla“. Formaðurinn hélt því fram að ræða þyrfti „af meiri alvöru hversu miklu fjármagni ríkið verji til styrktar íslenskum fjölmiðlum“ því þetta væri „ekki lengur spurning um hvort, heldur hve mikið“.
Tryggð við Ríkisútvarpið
Fullyrðing formanns Blaðamannafélagsins um að það sé orðinn samhljómur eða sameiginlegur skilningur á því hjá stjórnmálaflokkum að valið standi milli þess að setja sjálfstæða fjölmiðla í súrefnisvélar ríkisins eða hafa enga fjölmiðla er röng. En litast líklega af tryggð við Ríkisútvarpið og þeirri trú að ríkisrekstur fjölmiðla sé lífsnauðsynlegur í samfélagi 21. aldarinnar. Formaðurinn á hins vegar marga skoðanabræður og -systur innan þings og utan. Ríkisútvarpið hefur notið þess að faðmur flestra stjórnmálamanna er mjúkur og hlýr. Í hugum þeirra á allt umhverfi frjálsra fjölmiðla að mótast af hagsmunum ríkisrekna fjölmiðlafyrirtækisins. Ríkisstyrkir til sjálfstæðra fjölmiðla eru því ekki annað en fórnarkostnaður vegna Ríkisútvarpsins, – skjólveggur um Efstaleiti gegn vindum breytinga og framþróunar.
Í júní 2018 skrifaði ég einu sinni sem oftar um fjölmiðla hér á þessum stað:
„Fátt er hættulegra fyrir frjálsa fjölmiðlun en að vera háð opinberum styrkjum og nefndum á vegum hins opinbera sem skammta úr hnefa fjármuni til að standa undir einstökum þáttum í rekstrinum. Fjölmiðlun sem er háð hinu opinbera með beinum hætti verður aldrei frjáls nema í orði.
Ég hef ekki lagt það í vana minn að nota stóryrði en nauðsyn brýtur regluna. Það er galin hugmynd að reyna að stuðla að frjálsri og óháðri fjölmiðlun með umfangsmiklum millifærslum og ríkisstyrkjum. Verst er að með millifærslum og styrkjum er í raun verið að réttlæta ranglætið á fjölmiðlamarkaði og komast þannig hjá því að fjarlæga meinið sjálft.“
Þessu eru formaður Blaðamannafélagsins og skoðanabræður hans ekki sammála.
Fyrsta og annað skref
Í maí síðastliðnum var afgreitt stjórnarfrumvarp um beinan ríkisstuðning við frjálsa fjölmiðla með atkvæðum 34 þingmanna gegn 11 en 12 þingmenn greiddu ekki atkvæði. Sá er þetta ritar var einn þeirra sem sátu hjá þrátt fyrir að um stjórnarfrumvarp væri að ræða. Í meðförum þingsins var frumvarpinu breytt og stuðningurinn gerður tímabundinn og aðeins „vegna miðlunar á fréttum og fréttatengdu efni árin 2020 og 2021,“ eins og segir í nefndaráliti meirihluta allsherjar- og menntamálanefndar. Án þessarar breytingar hefði ég ekki átt annan kost en að greiða atkvæði gegn frumvarpinu og svo á einnig við um fleiri þingmenn sem töldu sér skylt að styðja frumvarpið vegna þeirra aðstæðna sem uppi eru. Með breytingunni gæfist svigrúm til að leggja grunn að sæmilega heilbrigðu rekstrarumhverfi fjölmiðla. Þetta svigrúm verður ný ríkisstjórn að nýta, enda varla ætlunin að feta í fótspor læknisins sem neitar að skera sjúklinginn upp til að koma honum til heilsu en gefur honum verkjalyf til að lina mestu þjáningarnar í þeirri von að hann tóri eitthvað áfram.
Fyrsta skref er að draga ríkismiðilinn út úr beinni samkeppni við frjálsa fjölmiðla á mikilvægum tekjumarkaði – auglýsingamarkaði. (Raunar þarf að endurskoða samkeppnisrekstur ríkisins á öðrum mörkuðum með svipuðum hætti).
Annað skref er að styrkja rekstrarumhverfi fjölmiðla með lækkun skatta. Það er annars vegar hægt með lækkun eða niðurfellingu virðisaukaskatts á áskriftir og hins vegar með lækkun tryggingagjalds. Á meðan meirihluti þingsins telur nauðsynlegt að ríkið standi í rekstri fjölmiðils er réttlætanlegt að taka upp skattalegar ívilnanir af þessu tagi – ívilnanir í gegnum skattkerfið sem tryggja að allir frjálsir fjölmiðlar sitji við sama borð. Engin opinber nefnd eða stofnun kemur þar nærri.
Ásamt félögum mínum hef ég lagt fram frumvörp þessa efnis, en þau ekki fengið framgang á þingi. Þau eru hins vegar einföld og tilbúin. Ekkert er því til fyrirstöðu að ný ríkisstjórn horfi til þeirra í stjórnarsáttmála og leggi þar með grunn að öflugum sjálfstæðum fjölmiðlum, sem þó þurfa enn að glíma við ríkisrekstur samhliða samkeppni við erlend risafyrirtæki sem sækja af auknum þunga inn á íslenskan auglýsinga- og áskriftamarkað.
Morgunblaðið, 13. október 2021.