Óli Björn Kárason, formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Ég leita reglulega í skrif og ræður forystumanna og hugsuða Sjálfstæðisflokksins á síðustu öld. Við getum sagt að ég sé að leita til upprunans til að skerpa hugmyndafræðina. Í aðdraganda kosninga er er gott að sækja þangað skotfæri.
Eftir því sem árin líða hef ég sannfærst æ betur um hversu nauðsynlegt það er, ekki síst fyrir stjórnmálamenn samtímans og kjörna fulltrúa Sjálfstæðisflokksins sérstaklega, að þekkja söguna og öðlast þannig betri skilning á eigin hugmyndum og hugsjónum – fá tilfinningu fyrir þeim jarðvegi þar sem ræturnar liggja. Þótt aðstæður breytist og viðfangsefnin séu oft önnur og jafnvel flóknari, hafa grunnatriði hugsjóna Sjálfstæðisstefnunnar ekki breyst.
Það hefur verið gæfa Sjálfstæðisflokksins að hafa átt öfluga hugmyndafræðinga og forystumenn sem hafa haft burði til að marka stefnuna og meitla hugsjónirnar. Og aðeins þannig geta kjósendur fengið það á hreint fyrir hvað Sjálfstæðisflokkurinn stendur; takmörkuð ríkisafskipti, lága skatta og aukið frelsi einstaklinganna. Allt samtvinnast þetta í áherslu á fjárhagslegt sjálfstæði einstaklinganna, öflugt almannatryggingakerfi og traust heilbrigðiskerfi þar sem þarfir hinna sjúkratryggðu eru í forgrunni. Í hugum sjálfstæðismanna er uppbygging menntakerfisins besta verkfærið til að tryggja jöfn tækifæri án þess að loforð um jafna útkomu fylgi. Baráttan fyrir atvinnufrelsi gegn höftum er inngróin og að baki liggur sannfæring um „undramátt frelsisins“ svo vitnað sé til orða Bjarna Benediktssonar (eldri).
Afnám allra sérréttinda
Á fundi Heimdallar 1939, áratug eftir að Sjálfstæðisflokkurinn var stofnaður, flutti Jóhann Hafstein erindi um sjálfstæðisstefnuna. Þar lagði hann áherslu á að þjóðskipulagið eigi að verða til þess að lyfta hverjum og einum, en ekki kæfa einstaklingana. Lýðræðið sé byggt á hugsjón jafnréttis, þ.e.:
„1. afnámi allra sérréttinda, sem bundin eru við aðal, nafnbætur, fjármagn eða annað slíkt,
2. jöfnum lífsmöguleikum,
3. hlutfallslega jöfnum áhrifum á þjóðfélagsmálefni með almennum kosningarétti.“
Til þess að lýðræðið geti notið sín var það augljóst í huga Jóhanns „að einstaklingarnir verða að geta notið þjóðfélagslegs frelsis, sem greinist aðallega í tvennt; athafnafrelsi og skoðanafrelsi, er aftur skiptist í ritfrelsi og málfrelsi samfara fundafrelsi“.
Jóhann var aðeins 24 ára gamall þegar hann flutti erindið en varð síðar forsætisráðherra og formaður Sjálfstæðisflokksins. Hann benti á að ekki þurfi „víðsýna hugsun til þess að sjá, að einmitt þar, sem hlúð er að persónuleika og sjálfstæði einstaklinganna, hlýtur jarðvegurinn að vera frjósamur fyrir lýðræði. Í slíkum jarðvegi getur hvorki einræði né ofbeldiskennt flokksræði fest rætur.“
Frelsið er frumréttur
Rauði þráðurinn í hugmyndafræði Sjálfstæðisflokksins hefur því frá upphafi verið sjálfstæði einstaklingsins, atvinnufrelsi, eignaréttur og sú sannfæring að ríkið sé til fyrir borgarana og starfi í þeirra þágu og í umboði þeirra.
Í tveimur ritgerðum sem birtust árið 1958 í Stefni, tímariti SUS, segir Birgir Kjaran að sjálfstæðisstefnan „byggist á trúnni á manninn, þroskamöguleika hans, hæfni til þess að stjórna sér sjálfur, til að velja og hafna og til að leita sjálfur að eigin lífshamingju án þess að troða öðrum um tær eða þurfa á fyrirsögn eða handleiðslu annarra manna að halda um eigin mál“. Í krafti þessarar trúar eigi einstaklingurinn að njóta mannhelgi – frumréttur hans sé frelsið, andlegt frelsi og efnahagslegt frelsi. Þess vegna sé það æðsta takmark samfélags að veita einstaklingnum allt það frelsi sem hann þarfnast til þess að fá að fullu notið hæfileika sinna og mannkosta án þess að þrengja eða óvirða rétt annarra einstaklinga eða tefla öryggi þjóðarheildarinnar í hættu.
Birgir orðaði þetta svo:
„Sérhver einstaklingur er því verðmætasta eining þjóðarfélagsins, en ekki sérhver stétt eða aðrar félagseiningar, eins og sumar aðrar þjóðfélagsstefnur vilja láta í veðri vaka.
Ríkið hefur engan tilgang í sjálfu sér, og síst af öllu eru þegnarnir til vegna ríkisins. Ríkið er aðeins rammi utan um þjóðfélagið. Ríkið er til vegna þjóðarinnar og aðeins vegna hennar. Engu að síður er ríkið þýðingarmesta tæki þjóðarinnar sökum þess fjölbreytilega hlutverks, er það getur gegnt.“
Báknið burt – opin stjórnsýsla
Eyjólfur Konráð Jónsson – Eykon – var óþreytandi að minna félaga sína á að hlutverk Sjálfstæðisflokksins í atvinnumálum sé fyrst og síðast að „innleiða meira frjálsræði, minni ríkisafskipti, öflugra einkaframtak, minni ríkisumsvif“ – auka svigrúm fyrir athafnir og tryggja framtaksmönnum frelsi. Í ræðu á Varðarfundi 1977 sagði Eykon:
„Hlutverk flokka og stjórnmálamanna er ekki að fyrirskipa hvað eina og skipuleggja allt. Það er hlutverk þeirra, sem beina aðild eiga að atvinnurekstri. Þeim ber að sjá um samkeppnina og arðsemina.“
Sama ár hófu ungir sjálfstæðismenn baráttu fyrir minni ríkisumsvifum undir kjörorðinu „Báknið burt“. Sú barátta tónaði vel við landsfund fjórum árum áður þar sem ungt fólk markaði stefnu Sjálfstæðisflokksins um aukið atvinnufrelsi, opnara samfélag og um opna stjórnsýslu og aðgengi allra að upplýsingum.
Frjálslynd íhaldsstefna með róttækri markaðshyggju með áherslu á valddreifingu, frelsi einstaklingsins, opna stjórnsýslu og upplýsingafrelsi hefur átt samhljóm með Íslendingum, jafnt þeim eldri en ekki síður þeim yngri. Hér skal fullyrt að í engum íslenskum stjórnmálaflokki hefur ungt fólk verið áhrifameira en í Sjálfstæðisflokknum. Það hefur rutt brautina með nýjum hugmyndum sem allar eru reistar á grunngildum flokksins. Og ungu fólki hefur verið treyst. Bjarni Benediktsson (eldri) varð borgarstjóri aðeins 32 ára. Geir Hallgrímsson var tveimur árum eldri þegar hann tók við sem borgarstjóri. Davíð Oddsson var á sama aldri þegar hann settist í stól borgarstjóra og 43 ára varð hann forsætisráðherra. Gunnar Thoroddsen varð borgarstjóri 37 ára. Friðrik Sophusson tók við embætti varaformanns 38 ára. Þórdís Kolbrún Reykfjörð Gylfadóttir var þrítug þegar hún varð ráðherra og 31 árs var hún kjörin varaformaður Sjálfstæðisflokksins. Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir settist í ráðherrastól 29 ára gömul.
Í krafti trúarinnar á einstaklinginn hefur ungt fólk verið áhrifamikið innan Sjálfstæðisflokksins, þar sem hver og einn á að njóta hæfileika sinna en er ekki dæmdur út frá aldri, kyni, trú, kynhneigð, stétt eða uppruna. Rætur sjálfstæðisstefnunnar liggja í þessum jarðvegi. Í aðdraganda kosninga er gott fyrir yngri jafnt sem okkur eldri sjálfstæðismenn að vökva ræturnar.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 24. febrúar 2021.