Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Ég ætla að fullyrða eftirfarandi (og vona að staðhæfingin sé rétt): Enginn sitjandi þingmaður tæki það í mál að ríkið keypti banka fyrir 150 milljarða eða jafnvel meira. Þetta er svipuð fjárhæð og það kostar að reka alla heilsugæslu á landinu í fimm ár eða reka öll hjúkrunar- og dvalarrými í tæp þrjú ár. Enn fráleitara er að þingmenn sameinist um að kaupa tvo banka og verja til þess 350 milljörðum króna. Sú fjárhæð jafngildir þriggja ára framlagi ríkisins til sjúkrahúsa.
Með ofangreinda fullyrðingu í huga vekur það nokkra furðu, svo ekki sé meira sagt, að einhverjir hafi eitthvað við það að athuga að losað verði um eignarhald ríkisins á hlutabréfum í Íslandsbanka og bréfin skráð.
Engin ríkisstjórn hefur haft það á stefnuskrá að ríkið sé alltumlykjandi á íslenskum fjármálamarkaði og bindi hundruð milljarða króna í áhættusömum rekstri. Ágreiningurinn er um hvort nauðsynlegt sé að ríkið haldi á ráðandi hlut í einum viðskiptabanka eða ekki. Meira að segja vinstri ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur hafði þá skýru stefnu að selja allan eignarhlut ríkisins í Íslandsbanka og hluta í Landsbanka, þótt ríkið ætti að eiga góðan meirihluta í síðarnefnda bankanum. Þá var hlutdeild ríkisins á fjármálamarkaði mun minni en nú er. Ríkið átti 81% hlutafjár í Landsbankanum og 5% í Íslandsbanka, auk 13% hlutar í Arion banka.
Ramminn frá 2012
Skömmu fyrir jól féllst Bjarni Benediktsson fjármálaráðherra á tillögu Bankasýslu ríkisins um sölu á hlutum í Íslandsbanka í almennu útboði og að skrá öll hlutabréf í bankanum í kjölfarið á skipulegan verðbréfamarkað á Íslandi. Ráðherra hefur þegar sent fjárlaganefnd og efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis greinargerð vegna sölunnar og óskað umsagna nefndanna en auk þess hefur Seðlabankinn fengið sama erindi. Allt er þetta í samræmi við ákvæði laga sem samþykkt voru á Alþingi árið 2012, að frumkvæði þáverandi ríkisstjórnar og fjármálaráðherra, Oddnýjar Harðardóttur.
Í greinargerð með frumvarpinu sem síðar varð að lögum um sölu á eignarhlutum ríkisins í fjármálafyrirtækjum (nr. 155/2012) er bent á að eignarhald ríkisins í fjármálafyrirtækjum sé ekki vegna markvissrar stefnu um að „auka umsvif ríkisins á fjármálamarkaði heldur er um að ræða afleiðingar og viðbrögð við hruni fjármálakerfisins“. Þá segir orðrétt:
„Með vísan til þessa eru ekki taldar forsendur til þess að ríkið verði langtímaeigandi eignarhluta í fjármálafyrirtækjum heldur losi um þá með sölu, að undanskildum skilgreindum lágmarkshlut í Landsbankanum hf. sem nú er í meirihlutaeigu ríkisins. Lagt er til með frumvarpinu að sett verði almenn lög um sölu eignarhluta ríkisins í fjármálafyrirtækjum sem innihaldi fastmótaðan ramma utan um það hvernig sölumeðferð eignarhlutanna skuli háttað, í stað þess að sótt sé sérstök lagaheimild í fjárlögum fyrir sölu á hverjum og einum eignarhlut.“
Í langtímaáætlun ríkisstjórnar Samfylkingar og VG í ríkisfjármálum 2012 til 2015 komu fram „áform um umtalsverða tekjuöflun af sölu ríkisins á eignarhlutum í félögum og fyrirtækjum, einkum sölu ríkisins á eignarhlutum í fjármálafyrirtækjum“.
Grunnur að sterkri stöðu
Það var hins vegar ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks undir forsæti Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar, sem tryggði með stöðugleikasamningum við kröfuhafa föllnu bankanna að Landsbanki og Íslandsbanki komust að fullu í eigu ríkissjóðs. Allt frá þeim tíma, líkt og í vinstri stjórninni, hefur verið litið svo á að ríkið ætti ekki að vera langtímaeigandi banka (a.m.k. ekki meirihlutaeigandi). Með því að losa um eignarhald ríkisins í fjármálafyrirtækjum er í raun verið að innleysa hluta af stöðugleikaframlögum sem lögðu grunninn að sterkri fjárhagsstöðu ríkissjóðs sem aftur reyndist forsenda þess að hægt hefur verið að takast á við efnahagslega erfiðleika vegna kórónuveirunnar.
Skammlíf samsteypustjórn Sjálfstæðisflokksins, Viðreisnar og Bjartrar framtíðar tók fram í stjórnarsáttmála að til langs tíma litið sé ekki „ákjósanlegt að ríkið fari með meirihlutaeign í viðskiptabönkum“. Þess vegna sé mikilvægt að minnka hlut ríkisins „í varfærnum skrefum og víðtækri sátt“. Áherslan var á „opið og gagnsætt ferli þar sem gætt verður að sem mestri dreifingu eignarhalds“. Og gefin voru fyrirheit um almenningsvæðingu bankakerfisins. Þetta var m.a. í samræmi við hugmynd sem Bjarni Benediktsson setti fram í ræðu á landsfundi Sjálfstæðisflokksins árið 2015.
Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnar Katrínar Jakobsdóttur er sleginn svipaður tónn:
„Eignarhald ríkisins á fjármálafyrirtækjum er það umfangsmesta í Evrópu og vill ríkisstjórnin leita leiða til að draga úr því. Ljóst er þó að ríkissjóður verður leiðandi fjárfestir í að minnsta kosti einni kerfislega mikilvægri fjármálastofnun.“
Hvítbók um framtíðarsýn fyrir fjármálakerfið á Íslandi var boðuð og skyldi hún lögð fyrir Alþingi til umfjöllunar áður en stefnumarkandi ákvarðanir væru teknar um fjármálakerfið. Við þetta var staðið og fóru fram ítarlegar umræður í þingsal í janúar 2019 auk umfjöllunar í þingnefnd. Bjarni Benediktsson sagði af því tilefni:
„Umgjörð um sölu er lögbundin og að auki skal salan samrýmast eigendastefnunni. Þannig er skýrt hvaða meginreglur skal halda í heiðri við undirbúning og sölu, en þær eru: Opið söluferli, gagnsæi, hlutlægni og hagkvæmni. Þetta eru þau leiðarljós sem ber að fylgja þegar kemur að því að losa um eignarhluti ríkisins í bönkunum.“
Ekki riðið feitum hesti
Ekki er um það deilt að umsvif ríkisins á íslenskum fjármálamarkaði eru gríðarleg, meiri en í öllum löndum sem við berum okkur gjarnan saman við. Það er aðeins í Rússlandi, Kína, Norður-Kóreu, ríkjum í Norður-Afríku og Suður-Ameríku sem fyrirferð hins opinbera á fjármálamarkaði er svipuð eða meiri en hér á landi
Í lok þriðja ársfjórðungs liðins árs var bókfært eigið fé Íslandsbanka og Landsbanka 431 milljarður og ætla má að virði eignar ríkisins sé um 340 milljarðar. Með öðrum orðum; það eru bundnir sameiginlegir fjármunir landsmanna í tveimur fjármálafyrirtækjum sem nema að minnsta kosti 12% af áætlaðri vergri landsframleiðslu á síðasta ári. Þessu til viðbótar höfum við bundið tugi milljarða í lánasjóðum, þar á meðal Íbúðalánasjóði (nú Húsnæðis- og mannvirkjastofnun). Tap ríkisins af starfsemi Íbúðalánasjóðs á síðustu tíu árum slagar upp í verðmæti bankanna tveggja.
Stöðugleikasamkomulag við kröfuhafa, sem færði banka að fullu í eigu ríkisins, var hvalreki. En utan hans hefur ríkið ekki riðið sérlega feitum hesti með eignarhaldi sínu og þátttöku í áhættusömum rekstri fjármálafyrirtækja og lánasjóða, ólíkt því sem margir halda fram. Skiptir engu hvort litið er til síðasta áratugar eða lengra aftur í tímann. Þá er fórnarkostnaðurinn við að binda hundruð milljarða í fjármálakerfinu ekki meðtalinn, eða hvaða neikvæðu áhrif eignarhald ríkisins að stærstum hluta fjármálakerfisins hefur á samkeppni.
Áætlun um að selja hluta af eign ríkisins í Íslandsbanka í almennu útboði og skrá hlutabréfin á markað, er varfærin. Á sama tíma og ríkissjóður safnar skuldum er skynsamlegt að losa um eignir, ekki síst þær sem ríkið hefur aldrei ætlað að eiga til lengri tíma. Í umhverfi lágra vaxta er það einnig skynsamlegt að bjóða eignir til sölu. Fjárfestar – ekki síst lífeyrissjóðir – þurfa á fleiri kostum að halda til að ávaxta fjármuni. En eins og með skattalækkanir þá eru þeir til sem aldrei telja að tíminn sé réttur til að hrinda góðum hugmyndum í framkvæmd. Þeir segjast ekki mótfallnir hugmyndinni sem slíkri, en aðstæður eru bara ekki réttar, tíminn ekki réttur eða aðferðafræðin (jafnvel þeirra eigin) röng.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 13. janúar 2021.