Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Uppi í áhorfendastúku á spennandi fótboltaleik öðlast sumir ótrúlega hæfileika og yfirsýn. Þeir greina leikinn betur en aðrir, eru betri þjálfarar en þeir sem stjórna af hliðarlínunni og miklu betri leikmenn en þeir sem eru inni á vellinum. Dómaratríóið stenst engan samanburð við þá hæfileika sem finnast í stúkunni.
Efnahagslegar þrengingar sem við glímum við eru ekki leikur heldur dauðans alvara, lítt minni en veiran sjálf sem ógnar lífi og heilsu. En eins og í áhorfendastúkunni á fótboltaleiknum eru til sérfræðingar sem vita betur en aðrir. Þeir hafa allt á hornum sér og finna flestu allt til foráttu. Líkt og á vellinum eru slíkir utanvallarsérfræðingar nauðsynlegir, halda öðrum við efnið, hitta stundum naglann á höfuðið og veita þegar vel tekst til nauðsynlegt aðhald og eru krydd sem lífgar upp á leikinn.
Aðgerðir stjórnvalda til að draga úr áhrifum efnahagsáfallsins á fyrirtæki og heimili vegna kórónuveirufaraldursins eru ekki yfir gagnrýni hafnar. Sumt af því sem gert hefur verið hefur ekki skilað þeim árangri sem vonast var til, annað er langt umfram væntingar.
Skattar lækkaðir
Ríkissjóður hefur haft bolmagn, vegna skynsamlegrar fjármálastjórnar allt frá 2013, til að veita heimilum og fyrirtækjum viðspyrnu á erfiðum tímum. Allt að 600 milljarða halli á ríkissjóði á tveimur árum er hins vegar því aðeins réttlætanlegur að við stöndum sterkari að vígi en ella og náum þannig að treysta undirstöður samfélags sem börnin okkar taka við. Að við skiljum ekki aðeins reikninginn fyrir hallanum eftir fyrir þau að glíma við.
Samþætting peningamála og ríkisfjármála hefur líklega aldrei verið betri hér á landi en undanfarin misseri. Og þess hafa allir notið – launafólk sem fyrirtæki. Lægri vextir styrkja samkeppnisstöðu atvinnulífsins og eru mikilvæg kjarabót fyrir launafólk. Ríkissjóður hefur ekki aðeins nýtt sér sjálfvirkan sveiflujafnara – ekki skorið niður og ekki gripið til skattahækkana – heldur í raun aukið útgjöld og lækkað skatta. Þannig hefur verið unnið gegn samdrættinum. Tekjuskattur einstaklinga var lækkaður í ársbyrjun og aftur um komandi áramót. Hið sama á við um tryggingagjaldið. Erfðafjárskattur verður lækkaður, frítekjumark fjármagnstekna á að hækka (kemur sér fyrst og fremst vel fyrir þá sem hafa takmarkaðar fjármagnstekjur), skattaívilnanir hafa verið auknar til að efla nýsköpun og ýta á undir fjárfestingar einstaklinga í fyrirtækjum.
Stærstu aðgerðirnar snúa að launafólki
Ein mikilvægasta aðgerð stjórnvalda er svokölluð hlutabótaleið, til að tryggja að ráðningarsamband milli launagreiðenda og launamanns geti haldist. Í apríl síðastliðnum væru nær 33 þúsund einstaklingar á hlutabótum en yfir 16.400 á hreinum atvinnuleysisbótum. Í september síðastliðnum fengu tæplega 3.600 einstaklingar hlutabætur.
Áætlað er að alls verði 34 milljörðum króna varið í hlutabætur og 56 milljörðum í atvinnuleysisbætur. Þetta þýðir að langstærsta aðgerð stjórnvalda er gagnvart launafólki í gegnum atvinnuleysistryggingar og hlutabætur eða alls um 90 milljarðar.
Réttur til tekjutengdra atvinnuleysisbóta var lengdur úr þremur mánuðum í sex. „Nám er tækifæri“ í starfs- og tækninámi í framhaldsskólum eða háskólum stendur atvinnuleitendum til boða á vorönn 2021, haustönn 2021 eða vorönn 2022.
Þá hefur verið ákveðið að greiða sérstakt viðbótarálag á grunnbætur atvinnuleysistrygginga á næsta ári. Grunnbætur hækka um 6,2%. Áætlað er að framlag ríkissjóðs vegna þessa verði um tveir milljarðar. Um leið verða greiðslur vegna framfærslu barna atvinnuleitenda framlengdar út næsta ár með 6% viðbótarálagi ofan á grunnbætur vegna hvers barns. Kostnaður er áætlaður 800 milljónir. Þeir sem eru í staðfestri atvinnuleit fá greiddar rúmar 86 þúsund krónur í desemberuppbót, alls um 1,4 milljarða.
Horft hefur verið sérstaklega til barnafólks. Í maí var greiddur sérstakur barnabótaauki með hverju barni. Og nú verða skerðingarmörk barnabóta hækkuð til að tryggja að þau fylgi þróun lægstu launa á vinnumarkaði. Áætlað umfang er um 830 milljónir króna.
Í desember verður 50 þúsund króna eingreiðsla til þeirra örorku- og endurhæfingarlífeyrisþega sem eiga rétt á lífeyri á árinu. Þessi eingreiðsla bætist við desemberuppbót. Alls einn milljarður króna. Stefnt er að því að gera breytingar á örorkulífeyriskerfinu í upphafi næsta árs og draga úr innbyrðis skerðingum. Þessi breyting skilar þeim tekjulægstu tæplega átta þúsund króna viðbótarhækkun á mánuði umfram 3,6% hækkun samkvæmt fjárlagafrumvarpi næsta árs. Heildarhækkun til tekjulægstu örorkulífeyrisþeganna verður tæpar 20 þúsund krónur um áramót. Heildarútgjöld aukast vegna þessa um 1,2 milljarða á næsta ári.
Lægri vextir skila kjarabótum
Þá er ónefnd ein mesta kjarabót launafólks. Lækkun vaxta hefur gert þúsundum heimila kleift að endurfjármagna íbúðarlánin og lækka þar með greiðslubyrði um tugi þúsunda á mánuði. Og það sem meira er: Fleiri hafa haft tök á því að ráðast í kaup á eigin íbúð en annars vegna hagstæðra vaxtakjara.
Fjármálafyrirtækin hafa leikið stórt hlutverk í að mynda skjól fyrir þá sem á þurfa að halda. Rúmlega 4.100 voru í greiðsluskjóli í maí síðastliðnum og námu skuldirnar samtals um 111 milljörðum króna. Um miðjan nóvember voru 909 einstaklingar í greiðsluhléi.
Svipað er að segja um fyrirtæki, en nú eru um 460 fyrirtæki í greiðsluhléi. Heildarskuldir eru um 43 milljarðar. Í sumar samþykkti Alþingi lög um greiðsluskjól. Úrræðið, sem er tímabundið, veitir fyrirtækjum heimild til þess að fá greiðsluskjól í allt að eitt ár sem á að nýta til fjárhagslegrar endurskipulagningar.
Launafólk hefur notið fullrar endurgreiðslu virðisaukaskatts af vinnu iðnaðarmanna við íbúðarhúsnæði, frístundahús og bílaviðgerðir. Hið sama á við um almannaheillafélög og sveitarfélög. Alls nemur endurgreiðslan nær þremur milljörðum. Full endurgreiðsla verður a.m.k. út næsta ár. Allir vinna skilar þannig árangri.
Um 176 þúsund einstaklingar hafa sótt ferðagjöfina og þar af hafa 126 þúsund nýtt gjöfina fyrir nær 880 milljónir króna. Kærkomin búbót fyrir allt launafólk og vítamínsprauta fyrir ferðaþjónustuna.
Vörn fyrir atvinnulífið
Með sama hætti og stutt hefur verið við heimilin hefur verið gripið til margvíslegra aðgerða til að verja atvinnulífið, – tryggja verðmætasköpunina í nútíð en ekki síður framtíð.
Launagreiðslur hafa margir nýtt sér heimild til að festa á allt að þremur gjalddögum staðgreiðslu og tryggingagjalds fram á næsta ár eða fyrir alls 19,4 milljarða.
Um einn milljarður hefur verið greiddur í lokunarstyrki til 998 fyrirtækja sem gert var að loka samkvæmt ákvörðun heilbrigðisyfirvalda. Nýlega samþykkti þingið framhald lokunarstyrkja og er umfang þeirra meira en áður.
Stuðningslán að fjárhæð um 7,1 milljarður hafa verið veitt 850 fyrirtækjum. Lánin eru með fullri ríkisábyrgð að 10 milljónum króna og 85% ábyrgð fyrir allt að 30 milljónum til viðbótar.
Á fyrstu dögum þessa mánaðar samþykkti Alþingi frumvarp fjármálaráðherra um svokallaða tekjufallsstyrki fyrir einstaklinga og lögaðila í atvinnurekstri sem urðu fyrir verulegum tekjumissi 1. apríl til 31. október. Samkvæmt mati fjármálaráðuneytisins má ætla að heildarkostnaður ríkissjóðs vegna tekjufallsstyrkja geti orðið að hámarki 23,3 milljarðar.
Í lok síðustu viku kynnti fjármálaráðherra viðspyrnustyrki sem leysa tekjufallsstyrkina af hólmi. Með þeim er verið að styðja fyrirtæki til að viðhalda lágmarksstarfsemi þangað til við komumst út úr kófinu. Eðli máls samkvæmt er töluverð óvissa um kostnaðinn en ráðuneyti fjármála telur að hann geti ekki orðið hærri en 20 milljarðar.
Verkefninu ekki lokið
Hér er ekki sett fram heildstætt yfirlit yfir allar þær aðgerðir sem gripið hefur verið til, s.s. 900 milljóna króna stuðning við tómstundaiðkun barna tekjulágra foreldra, átak í geðheilbrigðismálum, viðbótarframlög til heilbrigðiskerfisins eða umfangmiklar fjárfestingar í innviðum, s.s. samgöngum, stofnun sprota- og nýsköpunarsjóðsins Kríu eða stóraukinn stuðning við rannsóknir og þróun fyrirtækja. En verkefninu er ekki lokið – langt í frá.
Um það verður varla deilt að ríkissjóði hefur verið beitt af miklu afli samhliða markvissum aðgerðum í peningamálum. Auðvitað má ýmislegt gagnrýna og það skal játað að stundum en ekki oft langar mig að setjast upp í stúku við hliðina á þeim sem allt veit betur. En það væri svipað og að varnarleikmaður tæki til fótanna út af vellinum og upp í áhorfendastúkuna í miðjum leik þegar sigur er í augsýn.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 25. nóvember 2020.