Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Öll höfum við orðið fyrir skakkaföllum, beint eða óbeint, vegna þeirra efnahagsþrenginga sem gengið hafa yfir heiminn vegna kórónuveirufaraldursins. En byrðarnar eru misþungar – þyngstar hjá atvinnurekendum og launafólki á almennum vinnumarkaði, ekki síst í ferðaþjónustu. Heilbrigðar forsendur fyrir rekstri margra fyrirtækja hafa brostið og við mörgum blasir ekki annað en gjaldþrot. Launafólk hefur orðið fyrir tekjumissi og margir eru án vinnu. Sveitarfélög glíma við erfiðleika, sum alvarlega. Ríkissjóður hefur þurft að mæta samdrætti – útgjöld aukist og tekjur lækkað. Á örfáum mánuðum hefur staða efnahagsmála gjörbreyst til hins verra. Í stað hagvaxtar er samdráttur. Ríkissjóður safnar skuldum í stað þess að greiða líkt og gert hefur verið á síðustu árum.
Reiknað er með því að halli á ríkissjóði (A-hluta) verði um 10% af vergri landsframleiðslu á þessu ári og um 8% á því næsta. Samtals verða gjöld ríkissjóðs umfram tekjur, að öðru óbreyttu, því um 18% af landsframleiðslu eða rúmlega 500 milljarðar króna á tveimur árum. Þetta er lítillega lægri fjárhæð en nemur raunhækkun útgjalda hins opinbera á síðustu tuttugu árum.
Öllum má vera ljóst að forsendur gildandi fjármálastefnu eru brostnar og því nauðsynlegt að breyta henni í samræmi við nýjan veruleika. Á grunni fjármálastefnunnar verða fjárlög fyrir komandi ár lögð fram á nýju þingi í október næstkomandi. Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, mælir fyrir tillögu að breytingum á stefnunni á morgun, fimmtudag. Í greinargerð segir að markmið fjármálastefnunnar á komandi árum sé „að veita hagkerfinu stuðning til þess að það geti náð vopnum sínum að nýju, styðja við þau heimili og fyrirtæki sem verða fyrir alvarlegum búsifjum vegna áhrifa heimsfaraldursins og koma í veg fyrir að mikið atvinnuleysi festist í sessi“. Stefnan í ríkisfjármálum leggst þannig á sömu sveif og peningastefnan. „Þessum stuðningi verður viðhaldið þar til atvinnustigið hefur hækkað markvert. Aðgerðum ríkissjóðs er ætlað að styðja við vaxtargetu hagkerfisins, m.a. með stóraukinni fjárfestingu. Leitast verður við að vernda þann árangur sem náðst hefur í velferðar- og heilbrigðismálum. Eftir sem áður þarf að tryggja að hagkerfið geti staðið undir framúrskarandi þjónustu.“
Að þessu leyti er stefna ríkisstjórnarinnar skýr og afdráttarlaus.
Þær aðgerðir sem stjórnvöld hafa gripið til á undanförnum mánuðum til að milda áhrif alvarlegs samdráttar hafa í flestu verið skynsamar og skilað árangri. Markvissar aðgerðir Seðlabankans hafa skipt fyrirtæki og heimili miklu. Leiða má rök að því að ríkisfjármál og peningamál hafi unnið betur saman á síðustu mánuðum en nokkru sinni áður.
Áskoranir komandi ára
Ríkissjóður hefur haft bolmagn til að takast á við samdráttinn. Hröð niðurgreiðsla skulda á síðustu árum hefur verið forsenda þess að hægt hefur verið að beita ríkisfjármálum af skynsemi. Ég hef haldið því fram að allt frá 2013 hafi bóndinn í fjármálaráðuneytinu verið duglegur að safna korni í hlöður til að mæta mögrum árum. Hann hafi ekki fallið í þá freistingu að eyða búhnykk og hvalrekum aðeins í stundargaman og pólitískar vinsældir.
Ekki verður hins vegar séð að hallarekstur ríkisins hafi dregið úr kröfum um aukin útgjöld. Kröfurnar eru til staðar líkt og ríkið sé uppspretta verðmæta og velmegunar. Þeir eru fáir (eða að minnsta kosti ekki háværir) sem beina sjónum að meðferð opinbers fjár – spyrja hvort samhengi sé á milli aukinna útgjalda og bættrar opinberrar þjónustu. Í velgengni síðustu ára hefur sinnuleysi náð að festa rætur og við leyft okkur þann munað að líta á hagkvæma ráðstöfun og meðferð sameiginlegra fjármuna sem aukaatriði. Og aukning útgjalda hefur orðið mælikvarði á pólitíska frammistöðu einstakra þingmanna og stjórnmálaflokka.
Áskoranir í rekstri hins opinbera á komandi mánuðum felast ekki í auknum ríkisútgjöldum heldur í betri og hagkvæmari nýtingu sameiginlegra fjármuna. Þetta á jafnt við um ríkið og sveitarfélögin. Hundruð milljarða aukning útgjalda hins opinbera og ríkisins sérstaklega er ekki vísbending um að skortur sé á peningum í fjárkisturnar heldur fremur merki um ómarkvissa nýtingu þeirra.
1,5 milljarðar á hverjum degi
Rekstur hins opinbera [ríkis og sveitarfélaga] kostaði nær 47 milljörðum króna meira í hverjum mánuði á síðasta ári en árið 2000, á föstu verðlagi. Þetta jafngildir rúmlega 1,5 milljörðum á hverjum einasta degi, helgidaga sem virka.
Í heild var rekstrarkostnaður 2019 um 560 milljörðum króna hærri og þar af var launakostnaður um 195 milljörðum meiri en aldamótaárið. Raunhækkun kostnaðar var liðlega 87% á þessum tuttugu árum. Launakostnaður hækkaði um 86%. Rekstrarkostnaður ríkisins hækkaði að raungildi um nær 387 milljarða, þar af laun um 209 milljarða.
Sé litið til fjölgunar íbúa hækkaði rekstrarkostnaður hins opinbera á hvern landsmann um rúmlega 46% á föstu verðlagi. Hækkunin á hverja fjögurra manna fjölskyldu var tæpar 4,3 milljónir króna eða um 355 þúsund á mánuði. Aldamótaárið nam rekstrarkostnaðurinn um 9,2 milljónum á hverja fjölskyldu en á síðasta ári var kostnaðurinn kominn upp í 13,4 milljónir króna eða liðlega 1,1 milljón á mánuði. Launakostnaður á hverja fjölskyldu hækkaði á þessum tveimur áratugum um nær 1,5 milljónir á föstu verðlagi.
Í raun skiptir engu hvaða tölur um útgjöld hins opinbera eru skoðaðar. Sameiginlegur kostnaður landsmanna hefur hækkað gríðarlega á síðustu áratugum. Aukning útgjalda getur verið nauðsynleg og skynsamleg s.s. í uppbyggingu heilbrigðiskerfisins, þar sem verið er að tryggja aðgengi sjúkratryggðra – okkar allra – að nauðsynlegri þjónustu. En jafnvel innan heilbrigðiskerfisins eru fjármunir ekki nýttir eins og best verður á kosið. Framlög til almannatrygginga hafa stóraukist og hið sama á við um menntakerfið.
Hver og einn verður að svara því hvort þjónusta hins opinbera – ríkis og sveitarfélaga – hafi batnað í samræmi við aukin útgjöld. Velta því fyrir sér hvort við sem velferðarþjóð höfum efni á þessu öllu, eða hvort tækifærin felist ekki síst í bættri nýtingu fjármuna og endurskipulagningu ríkisrekstrar.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 26. ágúst 2020.