Vilhjálmur Bjarnason skrifar:
Það ber oft við að stjórnmálamenn eru spurðir einfaldra spurninga á kosningafundum.
Það er algeng spurning: „Hvað ætlar þú að gera fyrir gamla fólkið?“
Önnur einföld spurning er: „Hvað ætlar þú að gera fyrir unga fólkið?“
Einfalda svarið er að stjórnmálamenn gera ekkert fyrir nokkurn mann nema á kostnað einhverra annarra.
Flókna svarið við fyrri spurningunni er að stjórnmálamenn geta skattlagt „ungt fólk“ til að ráðstafa andvirðinu til að greiða »gamla fólkinu«. Almannatryggingakerfið er að nokkru fjármagnað með launaskatti, sem heitir tryggingagjald. Það er nú 6,35% af greiddum launum og iðgjaldi í lífeyrissjóði.
Til þess að gera eitthvað fyrir alla, þá er rétt að hækka erfðafjárskatt til að gera eitthvað fyrir „unga fólkið“.
Réttlæti og jöfnuður
Íslenskt lífeyriskerfi hefur ekki náð eilífum aldri. Það var tekin grundvallarákvörðun um það á árunum milli 1970 og 1980 að lífeyriskerfið yrði kerfi með sjóðssöfnun en ekki gegnumstreymiskerfi.
Með sjóðssöfnun er gert ráð fyrir því að hver lífeyrisþegi leggi í sjóð fyrir sig til elliáranna. Með gegnumstreymiskerfi er gert ráð fyrir því að vinnandi fólk greiði fyrir þá sem eru á eftirlaunum.
Gegnumstreymiskerfi, þar sem aldursdreifing er fullkomlega jöfn, er sennilega án mikilla vandamála. Þá er sennilega hægt að ná fullkomnum jöfnuði ef allir fá jafnar lífeyrisgreiðslur. Það kann að vera að einhverjum, sem hefur greitt mikið á langri starfsævi, þyki lítið réttlæti í því að fá jafn mikið og sá sem lítið hefur greitt á stuttri starfsævi.
Vandamálið er að aldursdreifing er ekki jöfn
Tilraun til uppsöfnunar lífeyris var lítt framkvæmanleg í mikilli verðbólgu, þótt lífeyrissjóðir hafi keypt verðtryggð ríkisskuldabréf í nokkru magni. Önnur útlán brunnu í verðbólgu. Fjárfesting í ríkisskuldabréfum eingöngu er í eðli sínu gegnumstreymiskerfi, þar sem komandi kynslóðir greiða lífeyri fyrir þá sem lokið hafa starfsævi, því á gjalddaga skuldabréfanna þarf hin vinnandi kynslóð að greiða bréfin og þannig að standa undir lífeyri.
Verðtrygging fjárskuldbindinga varð almenn til að tryggja lífeyrisréttindi þeirra sem ekki eru á eftirlaunareglu Lífeyrissjóðs starfsmanna ríkisins, en þann halla greiða skattgreiðendur. Þann halla má líta á sem gegnumstreymiskerfi.
Með uppsöfnun fær hver lífeyri í einhverju hlutfalli við það sem greitt hefur verið í lífeyrissjóð. Einhver kallar það réttlæti. En það er alls ekki jöfnuður.
Hvernig hafa iðgjöld tillífeyrissjóða þróast?
Iðgjöld til lífeyrissjóða eru seinkun á launagreiðslum. Í upphafi voru iðgjöld 4% af dagvinnulaunum auk 6% mótframlags atvinnurekanda. Nú eru iðgjöld til lífeyrisjóða 4% framlag launþega og 11,5% mótframlag atvinnurekanda. Greitt er af öllum launum. Þetta eru framlög í samtryggingarsjóð lífeyrissjóðs.
Að auki geta launþegar og atvinnurekendur samið um greiðslur í séreignalífeyrissjóð fyrir launþega. Iðgjöld í séreignalífeyrissjóð geta verið 4% frá launþega upp í 22% frá atvinnurekanda, í einstaka tilfellum þar sem starfsaldur er skertur.
Af þessu sést að iðgjöld til lífeyrismála hafa þróast frá almannatryggingum til lífeyrissjóða. Og unga fólkið á ekki að þurfa að borga meira í lífeyrisgreiðslur þeirra sem eldri eru.
Almannatryggingar eru ein af fjórum stoðum lífeyriskerfis, og í upphafi grunnstoðin. Hinar eru tvíþættur lífeyrissjóður og frjáls sparnaður.
Endurskoðun almannatrygginga?
Hrafn Magnússon, áður framkvæmdastjóri Landssambands lífeyrissjóða, segir í athugasemd á FB:
- „Ég hef lengi verið þeirrar skoðunar að barátta eldri borgara fyrir bættum kjörum nái ekki fram að ganga nema með tilstuðlan aðila vinnumarkaðarins.
Eitt fyrsta skrefið er að fram fari endurskoðun á almannatryggingakerfinu. Síðast þegar lögum um almannatryggingar var breytt haustið 2016 var það gert á þeim forsendum að nauðsynlegt væri að einfalda kerfið og sameina bótaflokka. Niðurstaðan varð hins vegar sú að mínu mati að kerfið var gert sérstaklega ósanngjarnt gagnvart þorra landsmanna sem eiga réttindi hjá lífeyrissjóðunum. Þannig var enginn greinarmunur gerður á lífeyrissjóðatekjum og öðrum tekjum gagnvart skerðingum. Grunnlífeyrir almannatrygginga var felldur niður, frítekjumörk nánast afmáð og stefnt að því að gera almannatryggingakerfið að eins konar fátæktarstofnun.“
Þegar lífeyriskerfi er byggt upp af nokkrum þáttum, þá verður kerfið flókið. Við þetta bætist hugtakið tekjutrygging. Með tekjutryggingu koma skerðingar á greiðslum úr almannatryggingum. Endurskoðun almannatrygginga verður að hafa skýr markmið og sæmileg sátt verður að vera um ágallana, sem þarf að lagfæra.
Það þarf rökstuðning fyrir skerðingum bóta almannatrygginga vegna:
– Atvinnutekna
– Fjáreignatekna
– Tekna úr lífeyrissjóðum
– Tekna úr séreignalífeyrissjóðum
Sumir telja skerðingar ekki réttlátar en þær kunna að auka jöfnuð.
Einnig þarf að huga að því hvort rétt sé að aðgreina örorkuþáttinn frá öðrum þáttum samtryggingar lífeyrissjóða.
Almannatryggingar eru ekki fátæktarstofnun. Almannatryggingar eru til að koma til móts við þá sem hafa af einhverjum ástæðum ekki átt kost á að greiða í lífeyrissjóði til að afla sér réttinda eða njóta lélegra lífeyrisréttinda úr sjóðum sínum. Því miður er það enn svo, að margar konur, sem fóru seint á vinnumarkað, hafa léleg lífeyrisréttindi.
Endurskoðun almannatrygginga þarf að beinast að þeim sem eru í þörf fyrir lífeyri en ekki að auka greiðslur til þeirra sem nú njóta ríkulegra lífeyrisréttinda eða eignatekna og þurfa ekki á stuðningi að halda. Skerðingar á greiðslum frá almannatryggingum með lögunum frá 2016 miðuðu að þessu marki. Með því er unnt að huga betur að þeim sem á stuðningi þurfa að halda.
Öryrkjar
Þeir sem lenda á milli stafs og hurðar eru öryrkjar. Margir eru öryrkjar frá fæðingu og hafa aldrei möguleika á að afla sér tekna. Lífeyrismál öryrkja og eldri borgara eru alltaf meðhöndluð saman, þó þau séu í eðli sínu ólík.
Það á að skilja á milli allrar umfjöllunar um lífeyrisþega og öryrkja.
Tilgangur lífeyrissjóða
Það ber ávallt að hafa í huga að lífeyrissjóðir hafa aðeins einn tilgang og hann er að greiða lífeyri eftir að starfsævi lýkur. Lífeyrissjóðir hafa alls ekki þann tilgang að standa undir hagvexti eða tryggja fulla atvinnu.
Hvað sagði skáldið?
Eitt sinn orti Jón Helgason:
Senn er þess von að úr sessinum mínum ég víki,
senn skal mér stefnt inn í skugganna fjölmenna ríki,
spyrji þá einhver hvar athafna minna sér staði
er það í fáeinum línum á gulnuðu blaði.
Grein þessi birtist fyrst í Morgunblaðinu þann 14. ágúst 2020.