Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Hægt og bítandi verður myndin skýrari. Efnahagslegar afleiðingar kórónuveirufaraldursins eru fordæmalausar. Í löndum Evrópusambandsins dróst landsframleiðsla milli ára saman um 11,9% á öðrum ársfjórðungi eftir 3,2% samdrátt á þeim fyrsta. Þetta er mesti efnahagssamdráttur í áratugi og miklu meiri en í eftirleik fjármálakreppunnar 2008.
En staðan er misjöfn. Verst er staðan á Spáni, Ítalíu og í Frakklandi. En jafnvel Þýskaland glímir við erfiðleika. Efnahagssamdráttur hefur aldrei verið meiri í einum fjórðungi en apríl til júní síðastliðnum – yfir 10% miðað við sömu mánuði á síðasta ári. Athyglisvert er að evruríkin glíma við meiri samdrátt en önnur lönd. Samdrátturinn er ekki aðeins meiri á evrusvæðinu heldur eru ríkisskuldir sem hlutfall af landsframleiðslu hærri. Evrulöndin glíma við meira atvinnuleysi en þau ríki Evrópusambandsins sem standa utan við myntbandalagið.
9,7% af heimsframleiðslunni glatast
Öll stærstu hagkerfi heimsins hafa orðið fyrir þungu höggi vegna Covid-19. Kína glímir við erfiðleika. Í fyrsta skipti frá því að hagskýrslugerð hófst þar í landi minnkaði landsframleiðsla á milli ársfjórðunga. Janúar til mars var samdrátturinn 6,8%. Kínversk stjórnvöld hafa hins vegar gefið út að dæmið hafi snúist við og hagvöxtur á öðrum fjórðungi hafi verið 3,2%. Hagfræðingar hafa deilt á opinberar hagtölur kínverskra stjórnvalda – segja þær ýktar til að draga upp betri mynd af efnahagslegri frammistöðu. En óháð slíkum deilum reiknar Alþjóðabankinn með að hagvöxtur í Kína falli niður í 2% á þessu ári frá 6% á síðasta ári og jafnvel verði vöxturinn enginn.
Í Bandaríkjunum er staðan verri. Samdrátturinn á öðrum ársfjórðungi var tæplega 9,5%. Um 15 milljónir starfa hafa glatast í efnahagslegum hremmingum vegna Covid-19. Þjóðskrá Bandaríkjanna telur að meira en helmingur heimila hafi orðið fyrir tekjumissi. Hagfræðingar vara við að það taki mörg ár að vinna upp þann skaða sem vírusinn hefur valdið fyrirtækjum og heimilum.
Í Suður-Kóreu féll landsframleiðslan um 2,9% á öðrum ársfjórðungi. Efnahagssamdrátturinn í Japan var 3,4% á fyrstu þremur mánuðum ársins. Þannig er hægt að fara yfir heiminn. Ekkert land kemst hjá því að takast á við efnahagsleg áföll vegna Covid.
Þróunarbanki Asíu taldi í maí að efnahagslegur kostnaður heimsins af Covid-19 gæti orðið allt að 8,8 billjónir dollara eða 9,7% af heimsframleiðslunni. Frá því að sérfræðingar bankans lágu yfir tölum hefur útlitið aðeins versnað. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn [AGS] telur að alþjóðlegur hagvöxtur verði neikvæður um 4,9%. Samdrátturinn verður mestur hjá iðnríkjunum eða 8% gangi spár sjóðsins eftir.
Góðu fréttirnar eru þær að þrengingarnar eru tímabundnar. Efnahagur heimsins ætti, að öðru óbreyttu, að fá góðan byr í seglin á næsta ári. AGS spáir 5,9% hagvexti. En hagspár eru brothættar. Þróist heimsfaraldurinn á verri veg hefur það neikvæð áhrif á búskap heimsins. Það þarf ekki hagfræðinga til að átta sig á því.
Sögulegur samdráttur
Í þjóðhagsspá sem birt var undir lok júní gerir Hagstofan ráð fyrir að landsframleiðslan hér á landi dragist saman um 8,4% á þessu ári. Gangi spáin eftir er þetta mesti samdráttur í lýðveldissögunni og þarf raunar að fara aftur til ársins 1920 til að finna verra dæmi. Sérfræðingar Hagstofunnar reikna hins vegar með „snörpum viðsnúningi á næsta ári og að vöxtur landsframleiðslunnar verði 4,9%“ og að á næstu árum þar á eftir verði hagvöxtur 2,5%-2,9%.
Afleiðingar Covid á íslenskt efnahagslíf eru í mörgu alvarlegri en hjá öðrum löndum og skiptir þar mestu hve mikilvæg ferðaþjónustan er orðin eftir ótrúlega uppbyggingu á síðustu árum. Augljóst er að verulegur samdráttur verður í útflutningi vöru og þjónustu. Hagstofan býst við yfir 30% samdrætti og þá mest í þjónustuútflutningi ferðaþjónustunnar. En einnig er reiknað með samdrætti í útflutningi sjávarafurða.
Í grein 15. apríl síðastliðinn bendi ég á að ekkert hagkerfi fái staðist til lengri tíma ef komið er í veg fyrir efnahagslega starfsemi borgaranna. Engu skipti hversu öflugt og stórt hagkerfið er. Undirstöðurnar byrji hægt en örugglega að molna – „velsæld breytist í fátækt og örbirgð, öflugt heilbrigðiskerfi brotnar niður, almannatryggingar komast í þrot“. Fylgifiskar efnahagslegra þrenginga eru pólitískur órói og sundrung.
Súrefni í fjárlögum
Í flestu hafa aðgerðir íslenskra stjórnvalda verið áhrifaríkar þótt á stundum hafi tekið of langan tíma að hrinda þeim í framkvæmd að fullu. Fyrir því eru margar ástæður – sumar kerfislægar sem er áminning um hve þunglamalegt og svifaseint regluvætt þjóðfélag er orðið.
En markmið ráðstafana í efnahagsmálum – ríkisfjármálum og peningamálum – hefur verið skýrt: Að verja fyrirtækin og lífsafkomu almennings. Líkt og ég benti á í apríl var gripið til róttækra aðgerða til að „koma okkur í gegnum fyrsta leikhluta af nokkrum“.
Fréttir síðustu daga um að líklega sé seinni bylgja hins illvíga víruss skollin á undirstrika enn frekar þá staðreynd að við vitum ekki hversu lengi stríðið mun standa. Augljóst er að stjórnvöld verða að grípa til enn frekari ráðstafana til koma í veg fyrir að efnahagslegur skaði verði meiri.
Alþingi kemur saman síðar í mánuðinum til að afgreiða nýja fjármálastefnu en 1. október kemur nýtt þing saman og þá leggur fjármálaráðherra fram fjárlagafrumvarp fyrir komandi ár. Engum dylst að ríkisstjórn og þingmenn standa frammi fyrir vandasömu verkefni og erfiðum ákvörðunum við fjárlagagerðina. En undan þeim verður ekki vikist, þótt kosningar séu eftir rúmt ár.
Það vitlausasta sem þingið getur gert við núverandi aðstæður er að freista þess að auka tekjur ríkisins með þyngri álögum á fyrirtæki og/eða heimili. Í þeim leik tek ég ekki þátt. En að opna fyrir súrefniskrana skatta og gjalda er ekki aðeins skynsamleg leið heldur arðbær fjárfesting til framtíðar fyrir ríkissjóð og almenning. Tekjugrunnur ríkis og sveitarfélaga verður styrkari til lengri tíma og ráðstöfunartekjur launafólks meiri. Þetta er ekki flóknara.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 5. ágúst 2020.