Óli Björn Kárason formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis:
Rannsóknir vísindamanna benda til að bjartsýni auki ekki aðeins vellíðan heldur lengi lífið og auki lífsgæðin. Þeir sem eru að eðlisfari bjartsýnir eru betur í stakk búnir til að takast á við erfiðleika og yfirvinna veikindi. Bjartsýni, hamingja og velgengni eru systur.
Eitt er öruggt: Sá svartsýni er ekki líklegur til að grípa tækifærin þegar þau gefast, annaðhvort vegna þess að hann sér þau ekki í gegnum dimmu hugans eða vegna þess að hann skynjar ekki í bölmóði hvernig hægt er að nýta möguleikana sem blasa við.
Sálarangist stjórnarandstöðunnar braust upp á yfirborðið um leið og umræða um breytingu á þingsályktun um fjármálastefnu 2018 til 2022 hófst í þingsal í upphafi vikunnar. Í yfir átta klukkustunda umræðum hafði stjórnarandstaðan flest á hornum sér. Samhljómurinn var hins vegar sérkennilegur. Jafnvel í sömu ræðunni voru stjórnarandstæðingar sammála um að vöxtur ríkisútgjalda væri bæði of mikill og of lítill, nauðsynlegt væri að hækka skatta en kannski lækka þá einnig. En verst virðist það tæta sálarlífið þeirra að ríkisstjórnin skuli, í ljósi breyttrar stöðu í efnahagsmálum, hafa talið skynsamlegt að endurskoða fjármálastefnuna, laga hana að nýjum veruleika, auka svigrúm hins opinbera til að létta undir með heimilum og fyrirtækjum, ýta undir hagkerfið í stað þess að kreppa að því með fjármálastefnu sem byggð er á gömlum upplýsingum.
Umskipti í efnahagsmálum
Fjármálastefnan, sem lagt er til að verði breytt, var lögð fram í desember 2017 og byggðist á þjóðhagsspá Hagstofunnar frá því í nóvember sama ár. Þá var reiknað með að hagvöxtur yrði um 2,6% á þessu ári. Í endurskoðaðri spá í febrúar á liðnu ári var búist við að vöxtur landsframleiðslunnar yrði 2,5-2,8% á næstu árum – mest á yfirstandandi ári. Á grundvelli þessara upplýsinga og mats Hagstofunnar á horfum í efnahagslífinu var fjármálastefnan samþykkt í mars 2018.
Í þjóðhagsspá í nóvember síðastliðnum var enn reiknað með þokkalegum gangi efnahagsmála. Vöxtur landsframleiðslunnar yrði um 2,5% árið 2019 – lítillega minni en spáð var í febrúar. Á árunum 2020-2024 var gert ráð fyrir um 2,6% árlegum meðalvexti.
Fyrir fjórum mánuðum endurskoðaði Hagstofan þjóðhagsspá samkvæmt venju. Í febrúar var útlit fyrir að verg landsframleiðsla myndi ekki aukast nema um 1,7% á árinu – nokkru minna en áður hafði verið gengið út frá og töluvert undir 4,4% meðalvexti síðustu fimm ára. Og horfurnar breyttust enn til hins verra. Gjaldþrot Wow og loðnubrestur skiptu þar mestu. Hagstofan gaf út nýja þjóðhagsspá 10. maí og umskiptin voru augljós. Um 0,2% samdráttur á þessu ári blasir við. Allt bendir hins vegar til – sé rétt á málum haldið – að samdrátturinn sé tímabundinn og þegar á næsta ári vaxi landsframleiðslan um allt að 2,6% vegna bata í útflutningi og fjárfestingu.
Í greinargerð með tillögu til breytinga á fjármálastefnu er réttilega bent á að orsök samdráttar er ekki að finna í ákvörðunum sem teknar hafa verið á vettvangi opinberra fjármála. Það þarf hins vegar engan sérfræðing til að átta sig á því að óbreytt stefna, sem byggir á forsendum hagvaxtar, felur í sér hert aðhald ríkisfjármála á þessu og næsta ári. Slík stefna vinnur ekki gegn samdrætti heldur þvert á móti. Það hefði verið fullkomlega óábyrg stefna í efnahagsmálum að láta eins og ekkert hefði í skorist. Þess vegna er lögð til breyting á fjármálastefnunni svo svigrúm sé til að bregðast við tímabundinni niðursveiflu.
Birta í fimm herbergi
Af óskiljanlegum ástæðum fer það fyrir brjóstið á stjórnarandstöðunni hversu vel ríkissjóður og efnahagslífið allt eru í stakk búin til að takast á við mótvind. Kannski að eftirfarandi færi einhverja birtu inn í fimm þingflokksherbergi sundurþykkrar stjórnarandstöðu:
• Uppsafnaður afgangur af ríkissjóði 2014-2018 er um 85 milljarðar króna, án óreglulegra liða. Afgangurinn er alls 391 milljarður með óreglulegum liðum.
• Skuldir ríkissjóðs hafa lækkað úr 86% af landsframleiðslu árið 2011 í 28% í lok síðasta árs.
• Hrein erlend staða þjóðarbúsins er jákvæð um 597 milljarða eða 21% af landsframleiðslu. Umskiptin eru ótrúleg en árið 2015 var staða neikvæð um 5% af landsframleiðslu.
• Uppsafnaður viðskiptaafgangur frá 2013 er um 715 milljarðar og hefur verið jákvæður um 4,5% af landsframleiðslu á ári að meðaltali.
• Kaupmáttur launa hækkaði um nær 40% frá 2011 til 2018.
• Kaupmáttur ráðstöfunartekna jókst um 30% frá 2011 til 2017, eftir mikinn samdrátt á árunum 2009 og 2010.
• Jöfnuður innan ríkja OECD er hvergi meiri en á Íslandi og við stöndum nokkuð betur að vígi en aðrar Norðurlandaþjóðir.
• Fátækt er hvergi minni og mun minni en í velferðarríkjum Noregs, Finnlands og Svíþjóðar.
• Ísland er fyrirmyndarhagkerfi samkvæmt mati Alþjóðaefnahagsráðsins. Á mælikvarða „Inclusive Development Index“, sem mælir ekki aðeins hagvöxt heldur ýmsa félagslega þætti og hvernig ríkjum tekst að láta sem flesta njóta efnahagslegs ávinnings og framfara og tryggja jöfnuð milli kynslóða, er Ísland í öðru sæti fast á eftir Noregi.
• Tíunda árið í röð eru Íslendingar leiðandi meðal þjóða í jafnréttismálum samkvæmt skýrslu Alþjóðaefnahagsráðsins.
• Í átta ár hefur verið stöðugur hagvöxtur og landsframleiðslan hefur aukist um þriðjung.
Ekki hlaupið undan
Allt þetta eru þættir sem lýsa styrkleikum íslensks samfélags og efnahagslífs. Auðvitað er hægt að benda á fleiri atriði s.s. að á Íslandi eru greidd önnur hæstu meðallaun ríkja OECD og að verðbólga hefur á síðustu fimm árum ekki farið yfir 3%. Heimili og fyrirtæki hafa byggt upp sparnað og dregið verulega úr skuldsetningu. Þau hafa lagfært eigin efnahagsreikninga og eru eins og Seðlabankinn bendir á í Peningamálum, mun betur í stakk búin til að takast á við efnahagsáföll. Í svartsýniskasti á stjórnarandstaðan erfitt með að skynja þessa góðu stöðu.
Þrátt fyrir allt er ástæða til bjartsýni þó gefi á bátinn. En bjartsýni kemur ekki í veg fyrir raunsæi og fyrirhyggju. Endurskoðun fjármálastefnunnar sýnir að ríkisstjórnin hleypur ekki undan áskorunum sem glíma þarf við vegna tímabundins samdráttar. Í eldhúsdagsumræðum í síðustu viku vék ég hins vegar að þeim tækifærum sem fylgja glímunni:
„Við þurfum sameiginlega að gera auknar kröfur til ríkisstofnana og ríkisfyrirtækja um hagkvæman rekstur, skilvirka og góða þjónustu, að farið sé betur með sameiginlega fjármuni. Lækkun tekjuskatts einstaklinga er skynsamleg og hleypir auknu súrefni inn í efnahagslífið. Hið sama á við um lækkun skatta á fyrirtæki. Slakann í hagkerfinu á að nota fyrir ríkið til að ráðast í arðbærar fjárfestingar og fjármagna m.a. með því að umbreyta eignum í samfélagslega innviði og leggja grunn að nýju hagvaxtartímabili.“
Kannski er það of mikil bjartsýni af minni hálfu að telja það raunhæft að stjórn og stjórnarandstaða geti sameinast um að stökkva á þessi tækifæri.
Greinin birtist í Morgunblaðinu 5. júní 2019