Óli Björn Kárason alþingismaður:
Eðlilega vekur úthlutun listamannalauna nokkra athygli á hverju ári. Engin undantekning var frá þessu þegar tilkynnt var í síðustu viku hvaða listamenn fengju laun frá ríkissjóði á þessu ári. Mesta athygli hefur vakið að einn vinsælasti rithöfundur landsins er úti í kuldanum. Minna hefur farið fyrir umræðu um hvort regluverk listamannalauna sé skynsamlegt.
Samkvæmt fjárlögum renna um 656 milljónir króna í launasjóð listamanna á þessu ári. Þessi fjárhæð er lítill hluti af þeim fjármunum sem varið er úr sameiginlegum sjóðum til lista- og menningarstarfsemi. Í heild veitir ríkissjóður yfir 12.630 milljónir króna til listastofnana, safna og annarrar menningarstarfsemi. Þessu til viðbótar renna 4.645 milljónir til Ríkisútvarpsins. Alls um 17.280 milljónir. Þetta jafngildir því að hver fjögurra manna fjölskylda greiði nær 200 þúsund á þessu ári til lista og menningarstarfsemi, að teknu tilliti til Ríkisútvarpsins. Þetta eru gríðarlegir fjármunir og því skiptir miklu að þeim sé varið af skynsemi. Þá er þáttur sveitarfélaga ótalinn.
Forsenda pólitísks sjálfstæðis
Sagan kennir okkur að pólitískt sjálfstæði þjóðar byggist á sögu, tungu og menningu. Glati þjóð arfleifð sinni, mun hún fyrr fremur en síðar missa sjálfstæði sitt. Sá er þetta skrifar er að minnsta kosti sannfærður um að öflugt lista- og menningarlíf sé brjóstvörn fámennrar þjóðar – tryggi betur en margt annað fullveldið.
Lífið án listarinnar yrði fábreytilegt – grámyglulegt amstur þar sem hver dagur væri öðrum líkur. Listin og menningin eru krydd lífsins og andlegt fóður hvers og eins. Á hverjum einasta degi njótum við afraksturs listamanna; hlustum á tónlist og lesum bækur. Við erum umvafin myndlist, málverkum og ljósmyndum. Njótum kvikmynda og sjónvarpsþátta, förum í leikhús og heillumst af fallegri hönnun.
Á hverjum degi sækja fyrirtæki hugmyndir og vinnu í smiðju listamanna. Vörur eru hannaðar og kynntar á markaði með aðstoð tónlistar, myndlistar og kvikmyndagerðar. Leikarar og rithöfundar leggja sitt af mörkum. Það er augljóst að ferðaþjónustan nýtur beint og óbeint þess að hér er öflugt menningar- og listalíf. Ísland án menningar og sögu er lítt spennandi fyrir ferðamenn – náttúran hrein og tær dugar ekki til. Íslenskir listamenn hafa haslað sér völl í hörðum alþjóðlegum heimi, eru líkt og gangandi auglýsingar fyrir land og þjóð.
Andleg og efnahagsleg lífsgæði
Vart verður um það deilt hve mikilvægt það er að jarðvegur lista og menningar sé frjór. Blómstrandi lista- og menningarlíf er ekki aðeins spurning um andleg lífsgæði heldur einnig efnahagsleg. Hlutverk ríkisins er að skapa skilyrði fyrir fjölbreytni, nýsköpun og frumkvæði í listum og menningu ekki síður en á öðrum sviðum. Hvernig það er best gert er ágreiningur um.
Margir telja nauðsynlegt að hið opinbera verji verulegum fjármunum til lista- og menningarstarfsemi. Á hverju ári er ákall um aukin framlög. Svo eru þeir til sem telja rétt að draga úr eða jafnvel hætta öllum opinberum stuðningi.
Deilan um hvort og þá hversu mikið ríki og sveitarfélög eiga að styðja við bakið á listum og menningu, verður líklega aldrei leyst. En þó að menn nái ekki sáttum í þeim efnum ættu allir að geta tekið höndum saman um að tryggja að opinberum fjármunum sé varið af ráðdeild og skynsemi – að ýtt sé undir fjölbreytileika og nýsköpun.
Vandinn er sá að við erum ekki að fara sérlega vel með þá fjármuni sem varið er til lista og menningarstarfsemi.
Úrelt stuðningskerfi
Ég hef lengi verið sannfærður um að opinbert stuðningskerfi við íslenska listamenn þjóni ekki markmiðum um fjölbreytta og öfluga listastarfsemi. Kerfið vinnur á móti nýjum hugmyndum og hamlar því að nýtt blóð fái að renna um æðar listaheimsins. Ungir listamenn standa höllum fæti gagnvart þeim sem sitja fyrir á fleti. Með því er komið í veg fyrir nýliðun og samkeppni. Afleiðingin er fátækari listaflóra.
Brotalamir í stuðningskerfi listamanna eru vissulega fyrir hendi en eru hjóm eitt í samanburði við hversu illa þeir fjármunir sem renna í gegnum Ríkisútvarpið nýtast.
Ríkisútvarpið fær í sinn hlut 4.645 milljónir króna á þessu ári auk tekna af auglýsingum (2.038 milljónir árið 2017). Árið 2010 fjallaði ég um Ríkisútvarpið í tímaritinu Þjóðmálum og lagði fram róttækar hugmyndir um uppstokkun á skipulagi og starfsemi ríkisfjölmiðilsins. Þótt tillögurnar séu róttækar eru þær fremur einfaldar. Fyrir utan að reka fréttastofu á Ríkisútvarpið fyrst og síðast að vera lítil stofnun sem kaupir efni frá sjálfstæðum framleiðendum – þætti í útvarp og sjónvarp á öllum sviðum; kvikmyndir, framhaldsþætti, skemmtiþætti, umræðuþætti, fréttaskýringaþætti, tónlist, leikrit, heimilda- og fræðsluþætti.
Sé miðað við framlög til Ríkisútvarpsins á þessu ári í formi útvarpsgjalds gæti fyrirtækið keypt efni af innlendum kvikmynda-, dagskrárgerðar- og listamönnum fyrir yfir 3.100 milljónir króna á árinu, ef hugmyndunum væri fylgt eftir. Ekki ónýt vítamínsprauta fyrir íslenskt menningar- og listalíf.
Það er ekki fjárskortur sem hrjáir lista- og menningarlífið heldur meðferð fjármuna og úrelt stofnanafyrirkomulag, sem sést vel í Efstaleiti. Frjór jarðvegur verður ekki til með sífellt auknum ríkisstyrkjum, heldur með uppstokkun á úr sér gengnum stofnunum og regluverki.
Íslenska lista- og menningarflóran er ótrúlega fjölbreytt en gæti verið fjölbreyttari. Fjölmörg fyrirtæki styrkja á hverju ári listamenn eða einstök verkefni. Stjórnvöld geta ýtt enn frekar undir samþættingu atvinnulífs og menningarlífsins með skattalegum hvötum. Traust brú og skilningur milli listamanna og atvinnurekenda með auknu samstarfi getur skilað ótrúlegum ávinningi.
Greinin birtist upphaflega í Morgunblaðinu 16. janúar 2019.