Óli Björn Kárason alþingismaður:
„Í dag hefst nýr þáttur í sögu þjóðarinnar. Hún er viðurkend fullveðja þjóð. En um leið áskotnast henni skyldur, sem hún að vísu hefir altaf haft, að eigin áliti, en eigi fengið færi á að rækja, vegna forráða sambandsþjóðarinnar. Í dag stöndum vér augliti til auglitis við heiminn sem Íslendingar en ekki sem Danir, – á eigin ábyrgð, en ekki annara. Í dag fá Íslendingar það hlutverk, að halda uppi sæmd yngsta ríkisins í heiminum. Og vonandi finnur öll þjóðin til vandans, sem þeirri vegsemd fylgir, til ábyrgðarhlutans, sem fallinn er oss í skaut með sambandslögunum nýju. Það er eigi minna um vert, að kunna að gæta fengins fjár en að afla þess.“
Þannig sagði Morgunblaðið frá 1. desember 1918 á forsíðu. Þá herjaði spænska veikin á Íslendinga. Talið er að 484 hafi látist úr veikinni, þar af 258 í Reykjavík. En ekkert kom í veg fyrir fullveldið – ekki Kötlugos, vetrarhörkur eða alvarleg farsótt.
Hátíðarhöldum var stillt í hóf og voru „engin í bænum önnur en þau, að stjórnarráðið hefir ákveðið að ríkisfáni Íslands skuli dreginn upp fyrsta sinni með töluverðri viðhöfn“, eins og sagði í Morgunblaðinu. En bjartsýnin var mikil og vonir voru bundnar við að nýir og betri tímar fyrir alla alþýðu væru handan við hornið.
Frá örbirgð til bjargálna
Varla gat nokkur látið sig dreyma árið 1918 um að öld síðar yrði þjóðin komin í hóp mestu velmegunarþjóða heims. Ferðalag okkar Íslendinga frá fullveldi hefur verið ævintýri líkast, þótt oft hafi gefið á bátinn og það hressilega. Okkur hefur tekist að byggja upp öflugt velferðarsamfélag en á sama tíma haldið tryggð við menningu, tungu og sögu.
Árið 1918 voru Íslendingar aðeins um 91 þúsund en eru nú rúmlega 355 þúsund. Um 58% landsmanna bjuggu í dreifbýli en aðeins 5% í dag. Um 40% unnu við landbúnað borið saman við 2% í dag.
Lífskjör almennings eru allt önnur. Húsakostur er með því besta sem þekkist í heiminum en fyrir einni öld bjuggu 45% landsmanna enn í torfbæjum. Ein fátækasta þjóð Evrópu hefur brotist úr örbirgð til bjargálna, byggt upp eitt öflugasta heilbrigðiskerfi heims, virkjað iður jarðar og fallvötnin, komið á fót öflugu menntakerfi og ofið öryggisnet með almannatryggingum.
Lífslíkur eru allt aðrar en fyrir 100 árum. Á fullveldisárinu voru lífslíkur karla 53 ár og kvenna 58 ár. Nú eru lífslíkur karla 80,7 ár og kvenna 83,7 ár. Fyrir 100 árum lést nær tuttugasta hvert barn á fyrsta ári. Ungbarnadauði er svo til óþekktur í samfélagi nútímans.
Þótt mörgum finnist á stundum hægt miða í jafnréttisbaráttu hefur okkur Íslendingum fleytt áfram. Atvinnuþátttaka kvenna hefur tvöfaldast á 100 árum. Konur hafa sótt fram á flestum sviðum. Vorið 1918 brautskráðust 24 karlar og tvær konur með stúdentspróf á Íslandi eða 1,6% af fjölda tvítugra landsmanna. Tæpum hundrað árum síðar eða árið 2016 var hlutfallið 73,7% en það ár brautskráðust 1.935 konur á móti 1.486 körlum, samkvæmt tölum Hagstofunnar. Allt fram til 1928 var Menntaskólinn í Reykjavík eini skólinn sem brautskráði stúdenta. Árið 2016 voru skólarnir 34.
Árið 2016 luku nær helmingi fleiri konur háskólaprófi en karlar.
Á vef Hagstofunnar um sögulegar hagtölur kemur fram að árið 1918 fór stærstur hluti útgjalda íslenskra heimila í matvæli eða um helmingur. Hlutfall matvöru af útgjöldum heimilanna er komið niður í 13%. Íslensk heimili verja hærra hlutfalli útgjalda í húsnæði en árið 1918 þegar helstu útgjaldaliðir voru, auk matvöru, fatnaður og eldsneyti. Í dag fellur stærstur hluti útgjalda heimilanna undir önnur útgjöld eða rúmur helmingur. Önnur útgjöld eru t.d. ferðir og flutningar, tómstundir og menning, hótel og veitingastaðir og húsgögn, heimilisbúnaður o.fl. Samsetning útgjalda sýnir vel hvernig lífskjörin hafa gjörbreyst og batnað.
Fjárhagslegt sjálfstæði
Á forsíðu Morgunblaðsins 15. desember 1918 var fullveldinu fagnað en varað við því að „vér gerumst drembilátir og miklir á lofti, eins og viðurkenning fullveldisins hefði gert oss að stórþjóð“. Síðan segir orðrétt:
„Vér erum sama smáþjóðin eftir sem áður, og verðum að gjalda varhug við því að „slá eigi svo um oss“, að eftir nokkur ár verði þrotabú hjá oss. Fullveldi er ágætt, en því aðeins er það algert, að fjárhagslegt sjálfstæði fylgi. Verðum vér því að sníða oss stakk eftir vexti og er það engin minkun. Það verða allar smáþjóðir að gera. Hitt er oss enginn frami, að vera miklir á lofti, og hefnir sín sjálft.“
Höfundurinn – Eiríkur (sem ég þekki engin deili á) kom að kjarna máls. Fullveldi er lítils virði ef fjárhagslegt sjálfstæði er ekki tryggt. Það er einmitt þess vegna sem Íslendingar hafa lagt áherslu á að tryggja yfirráð yfir auðlindum lands og sjávar. Útfærsla landhelginnar fyrst í fjórar mílur og í áföngum í 200 mílur var hluti af fullveldisbaráttu og mikilvæg forsenda fyrir efnahagslegu sjálfstæði.
Friðsamleg og opin samskipti við aðrar þjóðir hafa verið grunnstef í utanríkisstefnu landsins. Og þótt stundum hafi staðið tæpt höfum við borið gæfu til að standa vörð um hagsmuni okkar. Árið 1946 gerðist Ísland aðili að Sameinuðu þjóðunum og nokkrum árum síðar skipaði Ísland sér í raðir frjálsra lýðræðisþjóna með þátttöku í Atlantshafsbandalaginu og varnarsamningi við Bandaríkin.
Fjárhagslegt sjálfstæði og efnahagsleg velsæld Íslendinga hefur byggst greiðum aðgangi að erlendum mörkuðum. Þess vegna hafa viðskiptasamningar við önnur lönd verið mikilvægir. Skrefin í átt að opnara samfélagi og frjálsum viðskiptum hafa sum verið lítil en önnur stór. Árið 1964 fékk Ísland aðild að GATT – almenna samkomulaginu um tolla og viðskipti. Sex árum síðar var aðildin að EFTA tryggð og fyrir 25 árum tók EES-samningurinn gildi. Samningurinn hefur tryggt Íslandi öruggan og nauðsynlegan aðgang að mikilvægum erlendum mörkuðum og gefið Íslendingum tækifæri í löndum Evrópu sem þeir annars hefðu aldrei fengið, jafnt til mennta sem vinnu.
Farsæld en ekki án kostnaðar
Í fjórðung þess tíma sem við höfum búið við fullveldi hefur EES-samningurinn verið í gildi. Í flestu hefur hann fært okkur farsæld en hann hefur ekki verið án kostnaðar. Stór hluti þess kostnaðar hefur fallið vegna okkar eigin sinnuleysis við að gæta hagsmuna okkar í samskiptum við Evrópusambandið í gegnum EES.
Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, hefur oftar en einu sinni vakið athygli á nauðsyn þess að Alþingi taki til skoðunar stöðuna á grundvelli EES-samningsins. Íslendingar standi frammi fyrir því „í hverju málinu á eftir öðru að Evrópusambandið krefst þess þegar við tökum upp Evrópugerðir, tilskipanir eða reglugerðir, að við Íslendingar fellum okkur við að sæta boðvaldi, úrslitavaldi, sektarákvörðunum eða með öðrum hætti skipunum frá alþjóðastofnunum sem Evrópusambandið hefur komið sér upp en við eigum enga aðild að“. Með þessu sé grafið undan grunnstoðum EES-samningsins.
Í ágúst síðastliðnum hélt ég því fram á þessum stað, að nauðsynlegt sé að skýrt ákvæði komi í stjórnarskrá um framsal valds – ekki til að útvíkka heimildir heldur til að þrengja þær. Framsal verði að einskorða við afmörkuð svið, byggja á þeirri forsendu að íslenska ríkið hafi jafna stöðu á við önnur ríki í alþjóðlegu samstarfi og að framsal sé alltaf afturkræft. Þá verði framsal að styðjast við aukinn meirihluta Alþingis – a.m.k. 2/3 – auk þess sem minnihluti þingsins geti vísað ákvörðun um framsal í þjóðaratkvæðagreiðslu.
Á afmælisári fullveldisins er það við hæfi að utanríkisráðherra skuli hafa skipað starfshóp, undir forystu Björns Bjarnasonar, fyrrverandi ráðherra, til að vinna skýrslu um aðild Íslands að samningnum um Evrópska efnahagssvæðið. Vegurinn milli þess að varðveita fullveldið og taka þátt í samstarfi Evrópuþjóða er vandrataður. Þess vegna skiptir miklu að varpað sé skýru ljósi á kosti og galla aðildar að EES en ekki síður sé mótuð stefna til lengri tíma um hvernig við Íslendingar viljum tryggja náið og gott samstarf við aðrar þjóðir. Efnahagsleg velsæld næstu 100 ár fullveldis ræðst af því hvernig okkur tekst til. Og það er rétt og skylt að hafa það í huga sem „Eiríkur“ benti á fyrir einni öld; fullveldið er því aðeins „algert, að fjárhagslegt sjálfstæði fylgi“.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 5. desember 2018.