Óli Björn Kárason, alþingismaður:
Gangi fjárlagafrumvarp ríkisstjórnarinnar eftir verða útgjöld ríkissjóðs (fyrir utan vexti og varasjóð) tæpum 260 milljörðum hærri að raunvirði á komandi ári en 2010. Þetta er 48% raunhækkun. Það er með ólíkindum að þessi mikla aukning útgjalda hafi ekki valdið kollsteypu í efnahagslífinu. Mér er til efs að nokkur þjóð hafi náð að auka útgjöld með sama hætti en tryggja á sama tíma stöðugt verðlag og yfir 40% hækkun kaupmáttar launa. Staða ríkissjóðs er sterk eftir umfangsmikla niðurgreiðslu skulda.
Þrátt fyrir mikinn vöxt útgjalda hefur afkoma ríkissjóðs verið jákvæð á síðustu árum og í fjárlagafrumvarpi er gert ráð fyrir að afgangurinn verði um 29 milljarðar eða 1% af vergri landsframleiðslu. Að þessu leyti er staðan allt önnur og betri en þeirra þjóða sem Íslendingar bera sig gjarnan saman við.
Öllum má vera ljóst að útgjaldaaukning síðustu ára getur ekki haldið áfram. Við keyrum, fyrr fremur en síðar, á vegg. Á komandi ári reynir raunverulega á afkomumarkmið ríkisins og verður það í fyrsta skipti frá því að lög um opinber fjármál tóku gildi.
Endurskoðun á rekstri ríkisins
Útgjaldaboginn hefur verið spenntur og tímabil hægari hagvaxtar er að ganga í garð. Í stað útgjaldaaukningar verður ný hugsun að taka við. Mælikvarði á opinbera þjónustu getur ekki lengur verið í krónum og aurum. Við stöndum frammi fyrir því verkefni að endurskoða rekstur ríkisins – straumlínulaga hann án þess að draga úr þjónustunni. Við þurfum að tryggja betri nýtingu sameiginlegra fjármuna og standast þá freistingu að reyna að leysa allan vanda með því að auka útgjöldin.
Hin nýja hugsun krefst þess að kjörnir fulltrúar – í nafni almennings – geri auknar kröfur til forstöðumanna ríkisstofnana og –ríkisfyrirtækja um hagkvæman rekstur, skilvirka og góða þjónustu. Markmiðið er ekki að draga úr opinberri þjónustu heldur þvert á móti auka gæðin. Skýrari og auknar kröfur tryggja gæði heilbrigðisþjónustu, menntunar og annarrar opinberrar þjónustu.
Mikil hækkun útgjalda á síðustu árum gerir verkefnið á margan hátt auðveldara, ekki síst vegna þess að þokkalega hefur tekist að forgangsraða.
Velferðarmál í forgang
Velferðarmálin (heilbrigðismál og félags-, húsnæðis- og tryggingamál) hafa verið í forgangi síðustu ár. Um það getur enginn gert ágreining nema sá sem deilir um allar staðreyndir. Raunaukning til velferðarmála frá árinu 2010 til fjárlaga komandi árs er 55% eða liðlega 158 milljarðar króna. Fyrir þá fjárhæð væri hægt að reka alla framhaldsskóla landsins í fimm ár.
Yfir helmingur útgjalda ríkisins til málefnasviða fer í velferðarmál eða um 447 milljarðar á næsta ári. Útgjöld til heilbrigðismála jafngilda um 650 þúsund krónum á hvern Íslending. Til málefna aldraðra fara 230 þúsund á hvern íbúa og 181 þúsund í örorkugreiðslur í almannatryggingakerfinu.
Samkvæmt fjárlagafrumvarpinu verða framlög til málefna öryrkja og fatlaðra um 70 milljarðar króna. Þetta er um 30 milljörðum króna hærri fjárhæð að raungildi en 2010 – hækkun um 75%. Aukningin á mann er um 1.098 þúsund krónur eða 42% og er stuðst við fjölda þeirra sem fá greiðslur örorkulífeyris frá Tryggingastofnun. Þessi mikla aukning breytir því ekki að tryggingakerfi öryrkja er meingallað, óréttlátt og krefst uppstokkunar, eins og sá er hér skrifar hefur ítrekað haldið fram í ræðu og riti.
Framlög til málefna aldraðra hafa 2,5-faldast að raungildi frá 2010. Um 49 milljarða hækkun er nokkru hærri fjárhæð en rann til þessa málaflokks í heild árið 2014. Á komandi ári er stefnt að því að framlögin verði liðlega 81 milljarður króna. Fjölgun eldri borgara skýrir þessa miklu hækkun ekki nema að litlu leyti. Róttæk kerfisbreyting á ellilífeyrisgreiðslum almannatrygginga sem tók gildi í ársbyrjun 2017 skiptir þar sköpum.
Á komandi ári verða útgjöld til málefna aldraðra um 98% hærri á hvern eldri borgara en árið 2010. Þetta er hækkun um 1.134 þúsund á mann miðað við fjölda þeirra sem eru 67 ára og eldri og fá greiðslur frá Tryggingastofnun.
Ekki tilviljun
Forgangsröðun ríkisútgjalda síðustu ár var og er ekki tilviljun. Það var nauðsynlegt að byggja upp heilbrigðiskerfið eftir áföll í kjölfar hrunsins, þar sem skorið var inn að beini. Með sama hætti var brýnt að styrkja hag öryrkja og eldri borgara sem treysta á greiðslur lífeyris frá almannatryggingum. Verkinu er ekki lokið.
Stefnt að því að hefja aðra umræðu um fjárlög á morgun – fimmtudag. Krafan um enn meiri útgjöld mun hljóma. Ekki er ólíklegt að úr ræðustól Alþingis hljómi fullyrðing um að ríkisstjórnarflokkarnir gangi um með niðurskurðarhnífinn á lofti. Staðreyndir þvælast ekki fyrir öllum.
Ég óttast að lítt verði hlustað á þá sem vara við og benda á að sú hraða aukning ríkisútgjalda sem átt hefur sér stað síðustu ár, er ekki sjálfbær til lengri tíma. Þetta á ekki síst við þegar horft er til þess að skattbyrði hér á landi, sem hlutfall af landsframleiðslu, er ein sú þyngsta í Evrópu að teknu tilliti til lífeyris- og almannatrygginga.
Innihaldslaus loforð um að gera allt fyrir alla ókeypis eru líklegri til að ná eyrum fjölmiðlunga en hvatning til að draga úr hraðanum og huga að skipulagi ríkisrekstrarins – gera hann skilvirkari og hagkvæmari.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 14. nóvember 2018.