Óli Björn Kárason, alþingismaður:
Hvað á að gera þegar ríkisfyrirtæki sem fær rúmlega 4,1 milljarð króna frá skattgreiðendum á þessu ári, fer ekki að lögum? Er þá rétt að fjárveitingavaldið – Alþingi – taki ákvörðun um að hækka framlögin um 535 milljónir króna á komandi ári?
Í frumvarpi til fjárlaga 2019 er gengið út frá því að gert verði vel við Ríkisútvarpið og að skattgreiðendur láti meira af hendi rakna og tryggi ríkisfyrirtækinu rúmlega 4,6 milljarða króna árið 2019. Hækkunin er svipuð og það kostar að reka Menntaskólann á Egilsstöðum. Hækkunin er töluvert meiri en verja á í framkvæmdaáætlun í málefnum fatlaðs fólks og 110 milljónum hærri en sú fjárhæð sem Þjóðskjalasafn Íslands fær á komandi ári.
Fyrirhuguð hækkun á rekstrarframlögum til Ríkisútvarpsins verður örugglega samþykkt með yfirgnæfandi meirihluta atkvæða á Alþingi – enda eiga fáar stofnanir eða ríkisfyrirtæki jafnmarga stuðningsmenn í þingsal og Ríkisútvarpið. Við afgreiðslu fjárlaga munu þingmenn sjá í gegnum fingur sér við Ríkisútvarpið sem fer ekki eftir skýrum lagafyrirmælum.
Ekki farið að lögum
Í liðinni viku vakti ég athygli á því í þingsal að samkvæmt 4. grein laga um Ríkisútvarpið væri ríkisfyrirtækinu skylt að aðskilja allan samkeppnisrekstur (s.s. sölu auglýsinga og útleigu á myndveri, tækjum og húsnæði) frá rekstri sem skilgreindur er sem fjölmiðlaþjónusta í almannaþágu og er rökstuðningur fyrir því að lagður er á nefskattur á flesta Íslendinga og alla lögaðila.
Í 4. grein segir meðal annars: „Ríkisútvarpið skal stofna og reka dótturfélög, sem að fullu leyti eru í eigu þess, fyrir aðra starfsemi en þá sem kveðið er á um í 3. gr.“
Lög um Ríkisútvarpið voru samþykkt í mars 2013. Ríkisútvarpinu var, með bráðabirgðaákvæði, veitt tímabundin heimild til „að afla tekna með viðskiptaboðum, sölu og leigu á vörum sem tengjast dagskrárefni þess og annarri þjónustu sem fellur undir 4. gr. þar til dótturfélög hafa verið stofnuð og eru tekin til starfa“.
Í desember 2015 voru samþykktar breytingar á lögum um Ríkisútvarpið og þar kemur skýrt fram að „4. gr. öðlast gildi 1. janúar 2018“. Með öðrum orðum: Tímabundin heimild var felld úr gildi með liðlega tveggja ára fyrirvara.
Ríkisútvarpið hafði þannig tvö ár til að undirbúa stofnun dótturfélaga og gera aðrar þær ráðstafanir sem nauðsynlegar kunnu að vera, til að uppfylla skýr fyrirmæli laga. En ekkert var gert. Haldið var áfram eins og ekkert hefði í skorist og þó ekki alveg. Ríkisfyrirtækið herti á samkeppninni við sjálfstæða fjölmiðla – þurrkaði upp auglýsingamarkaðinn í skjóli Heimsmeistaramótsins í knattspyrnu. Og hefur nú snúið sér af hörku að því að keppa við einkaaðila á sviði tækjaleigu og útleigu myndvers.
Þagnarmúr
Það hefur vakið athygli mína hversu fáir virðast hafa áhyggjur af því að ríkisfyrirtæki, sem er með yfirburðastöðu á markaði, skuli ekki fylgja skýrum fyrirmælum laga. Engu er líkara en sérstakur þagnarmúr sé reistur í hvert skipti sem bent er á eitthvað sem miður fer í rekstri Ríkisútvarpsins. Samtök iðnaðarins standa utan við múr þagnarinnar og hafa sent stjórn ríkisfyrirtækisins bréf þar sem meðal annars er bent á að forsenda heilbrigðis markaðar og samkeppni sé að allir starfi eftir sömu leikreglum, þar á meðal ríkisrekin fyrirtæki. Þess vegna sé mikilvægt að í starfsemi ríkisrekinna fyrirtækja sem að miklu eða öllu leyti eru fjármögnuð af ríkisfé, sé greint á milli almannahlutverks þeirra og samkeppnisreksturs.
Samkvæmt frétt Morgunblaðsins í liðinni viku benda Samtök iðnaðarins á að það sé skylda stjórnar Ríkisútvarpsins, að sjá til þess að skipulag og starfsemi sé í „réttu og góðu horfi“ og sú hógværa ósk sett fram að stjórnin sjá til þess að koma starfsemi ríkisfjölmiðilsins „þegar í stað í lögmætt horf með því að setja allan samkeppnisrekstur í dótturfélög“:
Í frétt Morgunblaðsins er haft eftir útvarpsstjóra að verið sé að vinna að útfærslu þessarar lagagreinar [4. grein] í samstarfi við menntamálaráðuneytið: „Það eru ýmis lagaleg álitaefni sem finna þarf lausn á áður en næstu skref verða tekin.“
Bráðabirgðaskjólið er farið
Sá er þetta skrifar hefur ekki hugmyndaflug til að átta sig á því hvaða lagalegu álitaefna útvarpsstjóri vísar til. Ákvæði 4. greinar laganna eru skýr og einföld. En ef það er rétt að einhver álitaefni séu eða hafi verið uppi, þá hafði Ríkisútvarpið (í samstarfi við menntamálaráðuneytið) liðlega 24 mánuði til að finna „lausn“ á þeim áður en lagaákvæðið tók gildi 1. janúar síðastliðinn, samkvæmt ákvörðun Alþingis 2015. Skjólið sem Ríkisútvarpið hafði í bráðabirgðaákvæði, er ekki lengur fyrir hendi. Það er því rangt hjá útvarpsstjóra að halda því fram að núverandi fyrirkomulag á rekstri Ríkisútvarpsins, sé heimilt – sé í samræmi við lög.
Þegar ég gerði lögleysuna í Efstaleiti að umtalsefni í þingsal lauk ég málinu mínu með eftirfarandi:
„Núna þegar september er svo gott sem hálfnaður bólar ekkert á því að Ríkisútvarpið taki ákvörðun um það að fara að lögum. Svo getum við velt því upp hér hvernig við ætlum að styðja við og reyna að styrkja starfsemi frjálsra fjölmiðla, sjálfstæðra fjölmiðla. Við munum örugglega taka til umræðu tillögur menntamálaráðherra í þeim efnum. En er ekki best að byrja þá á því, herra forseti, að láta ríkisstofnanir fara almennt að lögum?“
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 26. september 2018.